Το Βυζάντιο στην Ιστορική Συνέχεια

Από το κείμενο του προλόγου της κ. Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ στο πρόγραμμα του Συμποσίου "Το Βυζάντιο στην Ιστορική Συνέχεια"

"Αρχίζω από αυτό που όλοι θεωρούμε ως το αυτονόητο: Το Βυζάντιο σημαίνει για μας Κωνσταντινούπολη. Γιατί; Επειδή η Κωνσταντινούπολη είναι η πρώτη στον κόσμο νομίζω πρωτεύουσα, όπως το εννοούμε σήμερα (κέντρο πολιτικό, θρησκευτικό, διοικητικό, καλλιτεχνικό, οικονομικό, κοινωνικό, πνευματικό).

-Ερώτηση: Τί είναι αυτό που κάνει τον όποιο Νεοέλληνα να έχει ιδιάζουσα σχέση με την Πόλη και ειλικρινή συγκίνηση στο αντίκρισμα της Αγιασοφιάς; Μικρή μόνο απόδειξη τα γραφτά των Νεοελλήνων συγγραφέων. Δεν μιλώ για τα εγκώμια της Πόλης, ούτε για τους πολυπληθείς θρήνους για την άλωσή της. Ενδεικτικά μόνο θυμίζω αυτό που γράφουν, όχι εκκλησιαστικοί ή θρησκόληπτοι συγγραφείς, αλλά κάποιοι από τους πολλούς που εκφράζουν το κοινό αίσθημα της Ρωμιοσύνης. (Άλλωστε, παρενθετικά μόνο θα θυμίσω ότι η Ρωμιοσύνη είναι ακριβώς η χειροπιαστή παρουσία σήμερα του Βυζαντινού κόσμου και κοινωνίας, η συνέχεια δηλαδή του ένδοξου μας βυζαντινισμού, όπως θα έλεγε ο Καβάφης. Αυτού που δεν αρκείται στα ελλαδικά σύνορα, αλλά θεμελιώνει τον μείζονα ελληνισμό.)

Στέκομαι μια στιγμή ν’ αναλογισθώ τι κάνει τον Ελύτη να γράψει (αντιγράφω): «Κάθε φορά που μπαίνω σε μιαν από τις μισογκρεμισμένες και μισοζωγραφισμένες εκείνες μικρές εκκλησιές […] μου φαίνεται ότι έρχομαι σε άμεση, σε δερματική επαφή με το σόϊ μου, λες κι’ έχω αποδείξεις ότι αυτό κρατάει ολόισα από το Βυζάντιο», τον Παλαμά να πει: «Και των Ελλάδων μια η Ρωμιοσύνη», τον Ίωνα Δραγούμη να πιστεύει ότι «η Αγιασοφιά έχει μπει στο αίμα μας αιώνες τώρα», τον Καραγάτση να παρακαλεί να σμίξει η ελληνική ψυχή του σφιχτά με αυτή την ύλη (μιλά κι’ αυτός για την Αγιασοφιά) «την διαποτισμένη με δεκαπέντε αιώνων τραγικό μεγαλείο», τον Ανδρέα Καρκαβίτσα να λέει Έλληνες τους αυτοκράτορες που πήγαιναν να λειτουργηθούν στην Αγιασοφία, («ο Έλλεν Κωνσταντίνος», όπως λέει και ο ποντιακός θρήνος για την άλωση της Πόλης). Τι κάνει άραγε τον Μαρκορά να ονομάζει την Κωνσταντινούπολη γη του πόθου μας, τι οδηγεί τον Ρίτσο να τραγουδά την Ρωμιοσύνη και τι δικαιώνει τον Σεφέρη που λέει πανελλήνιο συναίσθημα τον καημό ακριβώς της Ρωμιοσύνης αυτής, που κατά τον Κύπριο ποιητή είναι αθάνατη, κάπως σαν τη Ρωμανία του ποντιακού τραγουδιού (το θυμίζω: «Ρωμανία κι’ αν πέρασε ανθεί και φέρει κι’ άλλο»). Πώς άραγε έφτασε να τραγουδήσει η αντίσταση «Ακρίτας είτε αρματωλός πάντα είναι ο ίδιος ο λαός»; Αυτό που διαλάλησε στην Ακρόπολη ως και ο Malraux όταν έλεγε (αντιγράφω): «το όχι του Προμηθέα και της Αντιγόνης είναι το ίδιο με το όχι που τραγουδήθηκε μεσ’ στην Αγιασοφιά και ειπώθηκε στις 28 του Οκτωβρίου του ΄40», κι’ αυτά για να μην μιλήσω για τον Μαρμαρωμένο Βασιλιά του λαού και του πολέμου.

Είναι άραγε όλα αυτά (θα μπορούσα να προσθέσω αναρίθμητα παρόμοια ακόμη), είναι λοιπόν αυτά η κρυπτομνησία μιας ιστορίας που χάραξε υπόγεια όλο το βίο του γένους (χρησιμοποιώ επί τούτου τον όρο «γένος») και που είναι πάντα ζωντανή σαν άσβηστη εμπειρία, ή μήπως είναι το αποκύημα μιας κατασκευασμένης ταυτότητας που θρέφουν πολιτεία, εκκλησία, σχολείο και που έγινε πια για όλους μια αδιαπραγμάτευτη αλήθεια;

Ώρα να θυμίσω αυτό που πιστεύει ο Βολταίρος (μεταφράζω): « Στη ζωή είναι αδιάφορο αν κάτι είναι αληθινό ή αν περνά για αληθινό». Αυτό, όχι μόνο στη ζωή αλλά και στην ιστορία. Το πότε και το γιατί αυτή η δήθεν αλήθεια (αν είναι πράγματι δήθεν) έγινε αληθινή αλήθεια και ιστορικό γεγονός που με τη σειρά του καθορίζει νοοτροπίες και ιδεολογίες, είναι πρόβλημα της νεοελληνικής ιστορίας (για τη μελέτη του παραπέμπω σε ένα λίγο προσεγμένο, παρά τον πλούτο των πληροφοριών που δίνει, άρθρο του Δημαρά με τον τίτλο «Ambivalence de l’ Hellénisme» Αμφιταλαντεύσεις του Ελληνισμού). Και ευελπιστώ το συμπόσιό μας με τη συμβολή των αξιόλογων βυζαντινολόγων ξένων και Ελλήνων που συμμετέχουν να δώσει κάποια απάντηση".