Ιστορίες για τα μπλε του ουρανού, του νερού και της γης

Στον κύκλο συναντήσεων "Ιστορίες των Χρωμάτων", με αφορμή ένα χρώμα ανιχνεύονται οι διαδρομές των χρωμάτων στο γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας και στον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο του ελληνισμού.
 

Προσκεκλημένοι είναι καλλιτέχνες και ειδικοί από διαφορετικά επιστημονικά πεδία.  Στόχος  των συναντήσεων είναι η διέγερση και η διεύρυνση της αντίληψης, προσεγγίζοντας τα χρώματα από πολλούς διαφορετικούς δρόμους. 

Ούλτραμαρίν,  ώχρες, χονδροκόκκινο, πορφύρα, ίντιγκο, βερμιγιόν, κίτρινο καδμίου, πράσινη γη… Ονόματα εξωτικά χρωστικών ουσιών που έχουν πίσω τους ιστορία αιώνων. 

Τα χρώματα μαγευτικά και αισθησιακά από τη φύση τους κουβαλούν μύθους και ιστορίες.
 

Ως αντικείμενο μελέτης ωστόσο παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες.
 

Η φύση των χρωμάτων είναι  αλληλένδετη με το φως και άρα είναι αντικείμενο της φυσικής. Σε επίπεδο φυσιολογίας η  αντίληψη του χρώματος είναι υποκειμενική, σύνθεση του ανθρώπινου εγκεφάλου σε συνεργασία με τον μηχανισμό της όρασης και έτσι εμπίπτει στις αρμοδιότητες των επιστημών του εγκεφάλου. Από μια άλλη σκοπιά  η αντίληψη του χρώματος  σε μια κοινωνία είναι  αποτέλεσμα συμβάσεως και χωρίς σταθερή διαπολιτισμική αξία και η μελέτη της εμπίπτει στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Και φυσικά τα χρώματα είναι αλληλένδετα με τη τέχνη και την ιστορία της.
 

Τα χρώματα διαπερνούν όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής και γι’ αυτό η ιστορία του χρώματος είναι ένα θέμα πολύ ευρύτερο από την ιστορία της ζωγραφικής.
 

Για όλους αυτούς τους λόγους  αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, ιστορικοί και ιστορικοί τέχνης, φυσικοί, χημικοί, αρχαιολόγοι, γεωλόγοι βρίσκονται αενάως αντιμέτωποι με τη πρόκληση και τη γοητεία των χρωμάτων.

Ιστορίες για τα μπλε του ουρανού, του νερού και της γης

Στη δεύτερη συνάντηση του κύκλου ομιλητές ήταν ο Καθηγητής του τμήματος Φυσικής του ΕΚΠΑ, Ιωάννης Δαγκλής με θέμα "Γιατί είναι μπλε ο ουρανός;" και η εικαστικός, Ιωάννα Κωνσταντίνου με θέμα "Το μπλε χρώμα στη ζωγραφική". Την εκδήλωση ανοίγει η Στέλλα Παναγιωτοπούλου μιλώντας για "Τα μπλε της γης, τα μπλε της κοινωνίας". Όπως όλα τα χρώματα έτσι και το μπλε γράφει τις δικές του ιστορίες τόσο στη φύση και στη τέχνη όσο και στη κοινωνία. Το χρώμα είναι , μεταξύ άλλων, μια πολιτισμική κατασκευή αφού η  κοινωνία διαμορφώνει την αντίληψή μας για τα χρώματα, τους δίνει ονόματα και ορισμό και κατασκευάζει τους συμβολικούς χρωματικούς της κώδικες. Οι πορφυρογέννητοι στο Βυζάντιο είχαν σχέση με την ειδική αξία της πορφύρας σα χρώμα την εποχή εκείνη. Οι μπλε και οι χακί στολές του στρατού, της αεροπορίας, της αστυνομίας και εν γένει των δυνάμεων της τάξεως είναι επίσης μια συμβολική χρήση του χρώματος. Μέσα από αυτό το πρίσμα έχει νόημα και η Ιστορία των Χρωμάτων που βρίθει ωστόσο προβλημάτων μεθοδολογικών, επιστημολογικών και άλλων. Ο Μισέλ Παστουρώ , διεθνώς αναγνωρισμένος ιστορικός των χρωμάτων,  κατέγραψε τη κοινωνική ιστορία του μπλε – και των διαφόρων χρωστικών ουσιών όπως η ίσατις και το ίντιγκο- στη Δυτική Ευρώπη από τον 12ο αιώνα και μετά. Υπάρχουν όμως ακόμα πολλές άλλες ιστορίες χρωμάτων που δεν έχουν ακόμα γραφτεί.
 

Στη συνέχεια, ακολουθεί ο Ιωάννης Δαγκλής, ο οποίος καλείται να απαντήσει τα εξής ερωτήματα:
Γιατί είναι μπλε ο ουρανός;
 

Σε τι οφείλεται το εντυπωσιακό μπλε χρώμα του ουρανού; Προφανώς όχι σε κάποια χρωστική ουσία, διότι αν ήταν αυτός ο λόγος, θα ήταν πάντα μπλε – κι όχι κοκκινωπός στο ηλιοβασίλεμα και λευκός όταν είναι συννεφιασμένος. Αρχικά θα αναφερθούμε στα χρώματα των αντικειμένων – γιατί τα φύλλα είναι πράσινα; γιατί τα καρότα είναι πορτοκαλί; - και μετά θα εξηγήσουμε τα χρώματα του ουρανού.

Τέλος, η Ιωάννα Κωνσταντίνου, αναφέρει για το μπλε χρώμα στη ζωγραφική:

Ένα από τα τρία βασικά χρώματα της ζωγραφικής, το μπλε, χρησιμοποιείται ήδη από το 5000 πΧ στην Αίγυπτο, Μεσοποταμία, Περσία, αργότερα και στην Ελλάδα. Το μπλε της Αιγύπτου (μίγμα πυρίτιου, ασβέστιου, χαλκού) βρίσκεται στα ταφικά μνημεία των Φαραώ και στον Ελλαδικό χώρο στα Μινωικά ανάκτορα το Ακρωτήρι Θήρας, σε αγάλματα, κεραμικά και σε Μακεδονικούς τάφους.

Το ίντιγκο, άλλη αρχαία βαφή (4000 πΧ), προέρχεται από την Κίνα, τις Ινδίες και αργότερα από την Αίγυπτο.  Ασταθής, φυτική βαφή, δίνει σκούρο μπλε. Πολυτιμότερο μπλε της αρχαιότητας είναι ο ημιπολύτιμος λίθος λάπις λάζουλι. Μετονομάζεται σε ουλτραμαρίνα επί Μ. Αλεξάνδρου.
 

Ρωμαϊκή και Βυζαντινή τέχνη συνεχίζουν την παράδοση των μπλε σε τοιχογραφίες και ζωγραφική σε ξύλο. Η Ιταλική Αναγέννηση εμπλουτίζει τα χριστιανικά θέματα με μυθολογικά , συμβολικά και με  πορτραίτα, όπου το μπλε δεσπόζει. Η ζωγραφική τέχνη αναζητά διαρκώς  νέα υλικά. Οι Ολλανδοί (16ος αι.) παρασκευάζουν μπλε κοβαλτίου από θρυμματισμένο γυαλί.

Το 19ο αι. εμφανίζονται νέα συνθετικά χρώματα. Ρομαντισμός και Κλασσικισμός ξεχνά τα αρχαία πολύτιμα μπλε και χρησιμοποιεί συνθετικά. Ο 20ος αι. θεοποιεί, ενίοτε, το μπλε χρώμα και δημιουργεί έργα μονοχρωματικά. (Μπλε περίοδος Πικάσσο, Ύβ Κλάιν). Οι δικοί μας Παρθένης και Μαλέας δουλεύουν τα μπλε με διαφάνειες ή με πάστα.  Μόραλης και Κοκκινίδης επιλέγουν συχνά  το μπλε για να εκφραστούν.

Στη δική μου ζωγραφική του φανταστικού τοπίου, το μπλε κυριαρχεί συχνά σε όλο τον πίνακα, ενώ στα πρόσφατα έργα, γίνεται φωτεινότερο και περιορίζεται σε μερικές μόνο περιοχές. Συνδυάζεται με πορτοκαλί και κόκκινα, ώστε να εκφράζεται η ένταση της επιθυμίας για επιστροφή στη Φύση.