Αλέξανδρος Κοτζιάς – Είκοσι χρόνια μετά – Γράφοντας χθες για το επώδυνο σήμερα

Το MEGARON PLUS φιλοξένησε ένα Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά, έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, με αφορμή τα είκοσι χρόνια από τον θάνατό του και την επανέκδοση του ιδιαίτερα επίκαιρου μυθιστορήματός του «Φανταστική περιπέτεια» από τις εκδόσεις Κέδρος. Στο αφιέρωμα αυτό έξι ξεχωριστοί ομιλητές, καθηγητές Νεοελληνικής Φιλολογίας, συγγραφείς και δημοσιογράφοι που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έχουν καταπιαστεί με το γράμμα και το πνεύμα του, στέκονται στην πολύπλευρη προσωπικότητά του, αποκαλύπτοντας γιατί ο Αλέξανδρος Κοτζιάς εξακολουθεί να παραμένει εξαιρετικά σύγχρονος και επίκαιρος. Ο μόνος συγγραφέας της γενιάς του ο οποίος επισήμανε από πολύ νωρίς  τις  μεταλλάξεις της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας που δημιούργησαν τις σημερινές παθογένειες. 
 
Η Βενετία Αποστολίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, η γνωστή συγγραφέας Μάρω Δούκα, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Ηλίας Μαγκλίνης, ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, η Μαρία Ρώτα, Λέκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και η κριτικός και συγγραφέας Έλενα Χουζούρη (που είχε την επιμέλεια αλλά και τον συντονισμό του συμποσίου) μίλησαν για τον οξυδερκή και βαθύτατα πολιτικό – με την ευρεία έννοια του όρου – συγγραφέα που ποτέ δεν δίστασε να φωτίσει τις πιο σκοτεινές και δυσώδεις πλευρές της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας… Και ταυτόχρονα, για έναν από τους σπουδαιότερους κριτικούς λογοτεχνίας, δημιουργό της «Φιλολογικής Καθημερινής» και συνιδρυτή της Εταιρείας Συγγραφέων (της οποίας χρημάτισε πολλές φορές μέλος των Δ.Σ της και Αντιπρόεδρος), δοκιμιογράφο και συνεπή δημοσιογράφο, η πνευματική προσφορά του οποίου αποτελεί κυριολεκτικά μια παρακαταθήκη των ελληνικών γραμμάτων και του πολιτισμού μας γενικότερα.
 
Το έργο του Αλέξανδρου Κοτζιά (1926-1992) τοποθετείται στο χώρο της μεταπολεμικής ελληνικής πεζογραφίας. Στα μυθιστορήματά του κυριαρχεί ο πολιτικός και κοινωνικός προβληματισμός γύρω από τη νεώτερη ελληνική ιστορία, από τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο ως την πτώση της δικτατορίας του Παπαδόπουλου και τις μέρες μας. Ο αιφνίδιος θάνατός του (έπεσε και χτύπησε στο κεφάλι) συγκλόνισε τον πνευματικό κόσμο της χώρας. Πέθανε σχετικά νέος, 66 χρόνων, αφήνοντας ανολοκλήρωτη τη σειρά από επτά νουβέλες που σχεδίαζε με το γενικό τίτλο "Τα παιδιά του Κρόνου", στο σύνολο μιας αξιοσημείωτης σε όγκο συγγραφικής δουλειάς: 17 μεταφράσεις (από Ντοστογιέφσκι και Κάφκα έως Παβέζε, Γιαν Κοττ και Μονζεαμόν), 7 μυθιστορήματα – Πολιορκία (1953), Μια σκοτεινή υπόθεση (1954), Ο Εωσφόρος (1959), Η απόπειρα (1964), Ο γενναίος Τηλέμαχος (1972), Αντιποίησις αρχής (1959) και Φανταστική Περιπέτεια (1985) - 3 νουβέλες – Ιαγουάρος (1987), Η μηχανή (1989), Τα παιδιά του Κρόνου-Ο πυγμάχος (1991) και Τα παιδιά του Κρόνου-Το σοκάκι (1992) - ένα θεατρικό έργο (Ενοικιάζεται δωμάτιον μετ’επίπλων), 3 ιστορικά αφηγήματα – Ο εθνικός διχασμός (1974), Επίλογος στο Γουδί-Η δίκη των έξι (1975) και Η νύχτα των μεγάλων μαχαιριών (1975) - 3 τό¬μους με κριτικά κείμενα (από το 1961 ως το 1987) και ποιήματα.
 
Όταν εξέδωσε τη «Φανταστική περιπέτεια» (1985) - το βιβλίο που σήμερα επανεκδίδεται από τις εκδόσεις Κέδρος (πρόλογος: Ηλίας Μαγκλίνης) - ήταν ήδη φτασμένος πεζογράφος και κριτικός λογοτεχνίας. Στο έβδομο και τελευταίο, όπως αποδείχτηκε, μυθιστόρημά του, δεν δίστασε να προτείνει έναν αρνητικό ήρωα-συγγραφέα, φωτίζοντας τη δημιουργία της ψευδαίσθησης που αγγίζει τα όρια της παράνοιας, μιας παράνοιας μεγαλείου που αποτελούσε, όπως φαινόταν, δομικό στοιχείο της καθημερινής ζωής της εποχής, και συνδεόταν άρρηκτα, εντέλει, με έναν νέο λόγο της εξουσίας.
 
Στη «Φανταστική περιπέτεια», η ιστορία του υψηλόβαθμου δημοσίου υπαλλήλου και ατάλαντου συγγραφέα Αλέξανδρου Καπάνταη, ενός νάρκισσου περιωπής χωρίς αληθινά αισθήματα κι επαφή με τον κόσμο, λειτουργεί ως άξονας για μια ριζοσπαστική αναζήτηση της παθογένειας που ροκανίζει ήδη τα θεμέλια της ελληνικής μεταπολιτευτικής πραγματικότητας. Έτσι, το λογοτεχνικό σινάφι στο οποίο στρέφει τα φώτα των προβολέων ο Κοτζιάς, η ειρωνική έως και βιτριολική αναφορά του στους κριτικούς, στους πανεπιστημιακούς, στα ιδρύματα όπως η Ακαδημία Αθηνών και στους θεσμούς όπως τα διάφορα λογοτεχνικά βραβεία – μη εξαιρουμένου και του κρατικού που, σημειωτέον, η επιτροπή του τον «εκδικήθηκε» προσφέροντάς του το 1987 το αντίστοιχο Α’ γι’αυτό ακριβώς το μυθιστόρημα -, σε υπαρκτά πρόσωπα που κινήθηκαν ή κινούνται ακόμη στο λογοτεχνικό πεδίο αλλά και στον ίδιο του τον εαυτό, αποδίδουν απλώς την εικόνα ενός υποσυστήματος, της λογοτεχνίας, που σχολιάζει το υπερκείμενο σύστημα, τη νεοελληνική κουλτούρα. Μέσα από τον λόγο του Καπάνταη όσο και εκείνων που τον περιτριγυρίζουν, ο Κοτζιάς αποδίδει το θολό τοπίο που σταδιακά προήγε το «φαίνεσθαι» σε σχέση με το «είναι», το περίφημο τσαρουχικό «στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις».