Από τη σαγήνη στην αποπλάνηση και ενάντια στο νόημα

Η επιλογή την οποία παρέχει η ελληνική γλώσσα ανάμεσα στον όρο «σαγήνη» και τον όρο «αποπλάνηση» για να αποδοθεί η γερμανική έννοια «Verführung», την οποία χρησιμοποίησε ο Φρόυντ για να περιγράψει την αντίστοιχη θεωρία του, ενέχει και την ευτυχή για μας υπογράμμιση των διαφόρων διαστάσεων που μπορεί να περιέχει η εν λόγω έννοια. Επιτρέπει δηλαδή να τονίζεται περισσότερο άλλοτε η επίδραση της εξιδανικευμένης παρουσίας κάποιου ατόμου επάνω σε κάποιο άλλο (σαγήνη) και άλλοτε η εκτροπή του δεύτερου εξαιτίας του πρώτου, από κάποια προσωπική πορεία (αποπλάνηση). Μπορεί βεβαίως και να αναδειχθεί με τον ίδιο τρόπο ότι οι εν λόγω διαστάσεις συνιστούν τις δύο όψεις του ιδίου νομίσματος.

Η σαγήνη, παρότι έχει συνδεθεί με το γενετήσιο, τοποθετείται πέρα από το γενετήσιο, συνδεόμενη με όλους τους τύπους αντικειμενοτρόπων σχέσεων, αλλά επίσης όντας στη βάση της γέννησης των αντικειμενοτρόπων σχέσεων, στη φάση της οριακά αντικειμενοτρόπου σχέσης που συνιστά η ναρκισσιστική.

Η αποπλάνηση, ως υποτιθέμενη πραγματική σκηνή, η οποία έλαβε χώρα κατά την πρώιμη παιδική ηλικία του ατόμου, εντάχθηκε από τον Φρόυντ στο πλαίσιο μιας πρώτης θεωρίας του για την αιτιοπαθογένεια των ψυχονευρώσεων (Verführungstheorie). Μετά την εγκατάλειψη εκ μέρους του της neurotica (1897) ο Φρόυντ θα αναγνωρίσει στις σκηνές αποπλάνησης κυρίως φαντασιακές κατασκευές αμυντικού χαρακτήρα, διατηρώντας όμως παρόλα αυτά μέχρι το τέλος της ψυχαναλυτικής του πορείας ένα ενδιαφέρον για την τραυματική επίδραση της συγκεκριμένης εξωτερικής πραγματικότητας. Έτσι, στο όψιμο τμήμα του γραπτού έργου του, καθώς αποδεσμεύεται από την αποκλειστική διερεύνηση του ψυχοπαθολογικού, εισάγει την καθημερινότητα της επαφής μητέρας- παιδιού, ως παράγοντα μη συνειδητής αποπλάνησης, μέσα από συγκεκριμένες πράξεις, όπως οι σωματικές φροντίδες που η μητέρα παρέχει στο παιδί και οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν διέγερση της γεννητικής περιοχής. Στη συνέχεια, ο J. Laplanche (1987) θα αναδείξει μια νέα, τρίτη κατηγορία πραγματικότητας, σαγήνης ή τραυματικής αποπλάνησης, αυτήν του πρωταρχικού (originaire), η οποία θα αναγνωρίσει τα αινιγματικά μηνύματα που απευθύνει ο ενήλικος στο παιδί.

Ταυτοχρόνως, η εν λόγω προβληματική θα αναδείξει το ερώτημα αν η φαντασιακή εικονοποίηση της σαγήνης (όταν αυτή η αναπαράσταση υφίσταται ή αναδεικνύεται μέσα από την θεραπεία) συνιστά μια τραυματική αποτύπωση ή/και ένα οργανωτικό για τον ψυχισμό σχήμα του τύπου των πρωταρχικών φαντασιώσεων. Σύμφυτη με το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος είναι η διαπίστωση, ήδη από τον Φρόυντ, ότι η σαγήνη μπορεί «να ξυπνήσει τη σεξουαλική ζωή του παιδιού» (Φρόυντ, 1905).

Πρόκειται για μια διάσταση της σαγήνης η οποία τείνει να αναδειχθεί στο πλαίσιο μιας σύγχρονης ψυχαναλυτικής οπτικής, τόσο όσον αφορά την εξέλιξη του παιδικού ψυχισμού όσο και στο πλαίσιο της αναλυτικής διαδικασίας (Laplanche 1987). Προϋπόθεση για αυτό είναι η σαγήνη να μην έχει χαρακτηριστικά εξωτερικού σεξουαλικού «κατακλυσμού», που θα την καθιστούσαν βίαιη, τραυματική σεξουαλική εκτροπή, με την έννοια της αποπλάνησης. Η εν λόγω ενδεχόμενη θετική επίδραση της σαγήνης στην ενεργοποίηση των επενδύσεων συνάδει και με μια ενεργητική στάση (έκδηλη ή λανθάνουσα) του σαγηνευθέντος ψυχισμού. Η αναγνώριση δυνατοτήτων πρώιμης ανταπόκρισης του ψυχισμού, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ανάλογα με την ηλικιακή φάση, απέναντι σε ψυχοσεξουαλικά ερεθίσματα είναι και ένα δεδομένο της νεότερης ψυχανάλυσης. Έτσι, η P. Greenacre (1954) κάνει την κλινική διαπίστωση ότι υπάρχει μεγάλη αλληλοεπικάλυψη ανάμεσα στις διάφορες φάσεις της ψυχοσεξουαλικές εξέλιξης και οδηγείται στην ενδιαφέρουσα ιδέα ότι ήδη από το δεύτερο εξάμηνο ζωής όλες οι ερωτογόνες ζώνες είναι ήδη σε θέση, λιγότερο ή περισσότερο, να ανταποκριθούν σε αντίστοιχα ερεθίσματα, με ειδικό κάθε φορά τρόπο και σε διαφορετική ένταση. Θεωρεί ότι απλώς σε κάποια χρονική ή δομική φάση της σεξουαλικής εξέλιξης κάποια ερωτογόνος ζώνη βρίσκεται στην κορυφή της σεξουαλικής δραστηριότητας (peak) και τα αντίστοιχα ερεθίσματα μπορούν να συντονιστούν με αυτήν.

Στο πλαίσιο της αναγνώρισης ότι η σαγήνη αφορά όλα τα στάδια και όλα τα περάσματα της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης, η ναρκισσιστική σαγήνη κατέχει μιαν ιδιαιτέρως σημαντική θέση, όπως και η σαγήνη του Νάρκισσου ξεχωρίζει με έντονο τρόπο, σαν να διαθέτει μια εξαιρετικά ισχυρή ένταση. Ο P.C. Racamier (1995), καθώς ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με ψυχωτικούς και οριακούς ασθενείς την περιγράφει ως ένα καθρέφτισμα ανάμεσα στη μητέρα και στο νεογέννητο που μπορεί να εκτραπεί σε παθολογικές καταστάσεις. Η κλινική πράξη μας δείχνει ότι η σαγήνη, ανεξάρτητα από τη φάση με την οποία συνδέεται, διαθέτει πάντα ένα ναρκισσιστικό χαρακτήρα, μια ναρκισσιστική διάσταση.

Όμως, ο υποτιθέμενος καθρέφτης του νερού για τον Νάρκισσο δεν είναι μόνο μια επιφάνεια αντανάκλασης αλλά και απορρόφησης. Ο J. Baudrillard (1988) είχε ήδη ταυτίσει τη σαγήνη γενικότερα με το ναρκισσιστικό. Γι αυτόν, η σαγήνη/αποπλάνηση ισοδυναμεί με κατάργηση της αναπαράστασης, με κατάργηση της απόστασης ανάμεσα στο πραγματικό και την εικόνα του. Στο πλαίσιο αυτής της οπτικής η σαγήνη αντίκειται δομικά στην ερμηνεία της ψυχανάλυσης και το αντίστροφο. Όταν εκδηλώνεται η σαγήνη/αποπλάνηση το νόημα καταρρέει, και μπορούν να συνυπάρξουν και να γίνουν αποδεκτές θεωρητικά αντίθετες καταστάσεις, όπως το καλό και το κακό, το σωστό και το λάθος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Φρόυντ, σε αντίθεση με τον Breuer, αναγνώρισε και ερμήνευσε τη μεταβίβαση και ουσιαστικά θεμελίωσε την ψυχανάλυση αντιδρώντας στις σαγηνευτικές μεταβιβαστικές εκφράσεις των ασθενών του.