Considering Democracy

Concepts of crisis: Διαθεματικές φιλοσοφικές διαλέξεις

Η σειρά διαλέξεων Concepts of crisis έχει ως στόχο να  θέσει υπό συζήτηση τη συνέχεια, τη ρήξη ή τον μετασχηματισμό της σκέψης στην Ελλάδα και τις Κάτω Χώρες και να εξετάσει μια ενδεχόμενη συνεργασία της Φιλοσοφίας με άλλoυς επιστημονικούς τομείς.
 

Η σειρά αποτελείται από τρεις συνεδρίες. Κάθε συνεδρία περιλαμβάνει δύο διαλέξεις, μια από έναν Έλληνα και μια από έναν Ολλανδό Ακαδημαϊκό, γύρω από ένα κεντρικό θέμα υπό τον γενικό τίτλο "Concepts of crisis".  Οι καταστάσεις κρίσης, αποτελούν συνήθως ασυνέχειες, οι οποίες αλλάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο μεταμορφώνονται οι κοινωνίες μας. Η οικονομική κρίση που σημαδεύει την εποχή μας, επηρεάζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλα τα ευρωπαϊκά κράτη αλλά και τις σχέσεις μεταξύ τους. Δημιουργεί νέες κοινωνικές συνθήκες και πολλοί είναι πλέον που αμφισβητούν το ευρωπαϊκό ιδεώδες του συγκερασμού των οικονομικών αναγκών και της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών. Αυτό μας προτρέπει να εξερευνήσουμε την ηθική στάση που πηγάζει από την κρίση, να προβληματιστούμε σχετικά με την ιδέα της δημοκρατίας, η οποία μοιάζει να χάνει την αξιοπιστία της και τελικά μας ωθεί να επαναπροσδιορίσουμε την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα και να διερευνήσουμε τις μεταβολές τις οποίες αυτή υπέστη κατά τη διάρκεια της κρίσης.
 

Κατά τη δεύτερη συνεδρία με τη γενική θεματική Considering Democracy, ο Δρ. Νικόλαος Βρούσαλης αναζητά κατά πόσο έχει μέλλον η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία, ενώ ο Δρ. Kristof Jacobs αναλύει τον αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης στη Δημοκρατία.

Έχει μέλλον η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία;

Το 1939 ο Friedrich Hayek ισχυρίστηκε ότι οι «φιλελεύθεροι» - στο σύγχρονο λόγο οι δεξιοί φιλελεύθεροι ή «νεοφιλελεύθεροι» --- πρέπει να στηρίξουν τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το επιχείρημά του ήταν απλό: τα ευρωπαϊκά κράτη θα ήταν εύκολο να τοποθετήσουν συμβασιακά και επιχειρηματικά προνόμια στην καρδιά του ευρωπαϊκού σχεδίου. Ωστόσο, ελλείψει ενός γενικότερου ευρωπαϊκού κράτους, θα ήταν πιο δύσκολο να τεθούν στην ημερήσια διάταξη δημοκρατικά δικαιώματα και δικαιώματα ευημερίας (Hayek 1939, σελ. 256). Η επιβολή τέτοιων δικαιωμάτων θα παραμείνει υποχρέωση των μεμονωμένων κρατών.  Έπεται, ότι οι αγορές, τα κέρδη και οι συμβάσεις θα βρίσκονται στο επίκεντρο του σχεδίου της ΕΕ, όχι όμως και η δημοκρατία και η κοινωνική ισότητα.
 

Οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί επιστήμονες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, συμφωνούν ότι η σύγχρονη ΕΕ θυμίζει έντονα το όραμα του Hayek (βλ. Π.χ. Anderson 2009, Hopner και Schafer 2012). Η δημιουργία της Ευρωζώνης επιδείνωσε αυτή την αντιδημοκρατική διαδικασία, αφαιρώντας τα μέσα πολιτικής από την εργαλειοθήκη των δημοκρατικά εκλεγμένων εθνικών κυβερνήσεων. Υπάρχουν δύο δημοκρατικές εναλλακτικές στο όραμα του Hayek. Η πρώτη εναλλακτική είναι ο εκδημοκρατισμός μέσω της αποσύνθεσης. Η στρατηγική αποσύνθεσης ενισχύει τη λαϊκή κυριαρχία σε εθνικό επίπεδο με την εκτόνωση των θεσμικών οργάνων της ΕΕ σε διακρατικό επίπεδο (Zielonka 2014). Η δεύτερη εναλλακτική είναι ο εκδημοκρατισμός μέσω της ενσωμάτωσης. Η στρατηγική της ενσωμάτωσης ενισχύει τη λαϊκή κυριαρχία σε διακρατικό επίπεδο καθιστώντας τα θεσμικά όργανα της ΕΕ πιο δημοκρατικά.
 

Η ομιλία εξετάζει παραλλαγές της εναλλακτικής της ενσωμάτωσης, συμπεριλαμβανομένων προτάσεων (από τους Bellamy 2016, De Grauwe και Ji 2012, Parijs 2014, μεταξύ πολλών άλλων) για τη δημιουργία μιας πανευρωπαϊκής εκλογικής  περιφέρειας που θα επιλέγει εκπροσώπους του κράτους - το de facto κράτος είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η ομιλία ολοκληρώνεται συζητώντας την επιθυμητότητα και τη δυνητικότητα της δημοκρατικής ενσωμάτωσης, υπό το πρίσμα των εναλλακτικών του Hayek και της αποσύνθεσης.

Μια κρίση μετά την άλλη; Ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης στη Δημοκρατία

Μετά την οικονομική κρίση του 2008, πολλοί παρατηρητές την παραλλήλισαν με τη διάσπαση της δημοκρατίας στη Βαϊμάρη, μετά τη Μεγάλη Ύφεση. Σε αντίθεση με αυτήν την προσδοκία - και μάλιστα αντίθετη με τις περισσότερες έρευνες σχετικά με τη σχέση μεταξύ οικονομικής ύφεσης και δημοκρατίας - αυτό δεν συνέβη.
 

Η παραδοσιακή προσδοκία ότι οι οικονομικές υφέσεις θα αποδώσουν δημοκρατικές υποχωρήσεις φαίνεται να λειτουργεί μόνο για τις φτωχές δημοκρατίες. Ορισμένες ευνομούμενες δημοκρατίες που πλήττονται από σοβαρές οικονομικές υφέσεις αντιμετώπισαν δημοκρατικές υφέσεις (65% των αλλαγών), αλλά - απροσδόκητα - άλλοι είχαν δημοκρατικές βελτιώσεις (35%). Ασφαλώς, όπως υποδεικνύουν μελέτες, σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, οι εκλεγμένοι πολιτικοί παραμερίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από τεχνοκρατικές κυβερνήσεις, ενώ η ελευθερία του τύπου μειώθηκε στη Λετονία, την Ουγγαρία και την Ιταλία. Ωστόσο, σε άλλες χώρες, όπως η Ισλανδία, η Ιρλανδία και η Εσθονία, η οικονομική κρίση προκάλεσε ουσιαστικά μεταρρυθμίσεις που βελτιώνουν τη δημοκρατία. Τέτοιες βελτιώσεις είναι δύσκολο να συμφωνήσουν με την παραδοσιακή προσδοκία ότι οι οικονομικές υφέσεις θα έχουν μόνο αρνητικό αντίκτυπο. Τι συμβαίνει; Υπό ποιες συνθήκες, οι σοβαρές οικονομικές υποχωρήσεις βελτιώνουν αντί να διαβρώνουν τις δημοκρατίες;
 

Στην παρουσίαση θα αντιπαρατεθούν δύο προοπτικές για τον αντίκτυπο της Μεγάλης Ύφεσης στη δημοκρατία. Πρώτον, η άποψη της Βαϊμάρης, όπου οι οικονομικές υφέσεις οδηγούν σε αύξηση των λαϊκιστικών ψηφοφόρων και στη συνέχεια οδηγούν σε λαϊκιστικές κυβερνήσεις που υποβαθμίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς. Δεύτερον, η προοπτική του Τζέφερσον, η οποία βασίζεται στη λογική της Αμερικανικής Προοδευτικής εποχής ότι «η θεραπεία για τα δεινά της δημοκρατίας είναι περισσότερη δημοκρατία» (δημοκρατικές βελτιώσεις). Και οι δύο απεικονίζονται εμπειρικά.
 

Στη συνέχεια, θα συζητηθεί εν συντομία η ιδέα μιας δημοκρατικής κρίσης τώρα που η οικονομική κρίση ανήκει στο παρελθόν για πολλές (αν και όχι για όλες) τις χώρες. Εξάλλου και με ενδιαφέρον, παρόλο που η οικονομική ανάπτυξη επέστρεψε, η συζήτηση για την κρίση της δημοκρατίας δεν έπαυσε. Εξετάζονται δύο εξηγήσεις για αυτό: μακροπρόθεσμες οικονομικές τάσεις και κυνικοί ελιγμοί από τις πολιτικές ελίτ που προσπαθούν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους σε ένα όλο και πιο κατακερματισμένο πολιτικό τοπίο.