Διαφωτισμός ή διαφωτισμοί; Ωρίμανση ή ρήξη;

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτελεί το πλέον μελετημένο πνευματικό φαινόμενο της ελληνικής ιστορίας του δεύτερου μισού του δέκατου όγδοου και των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα. Η κύρια ερμηνευτική αντίληψη προσλαμβάνει το φαινόμενο ως μία εξελικτική, ενιαία ωστόσο, διαδικασία, η οποία, σταδιακά, μέσα από μια διαδοχή φάσεων και πνευματικών ιστοριών, οδήγησε τελικά στην εθνική συνειδητοποίηση και στην Επανάσταση.

Η παρούσα ομιλία αποτελεί μια προσπάθεια επανεξέτασης του σχήματος αυτού, επιμένοντας στην αναψηλάφηση ορισμένων κομβικών ζητημάτων: των πλαισίων αναφοράς (η αυτοκρατορία ή το έθνος;), του πνευματικού-ιδεολογικού περιεχομένου (ανάπτυξη της παιδείας ή εθνική συνειδητοποίηση;) και των στοχεύσεων (ένταξη στο υπάρχον σύστημα αναφοράς ή ρήξη με αυτό;). Σε αυτή την ανάλυση. όπως είναι φυσικό, αναδεικνύεται καταλυτικός ο ρόλος της έννοιας του έθνους, η ιστορικοποίηση του οποίου συνδέει αναπόσπαστα τις πνευματικές εξελίξεις του «ελληνικού χώρου» με το ιδεολογικό οπλοστάσιο της Γαλλικής επανάστασης.

Με βάση τα παραπάνω, η παρέμβαση αυτή επιχειρεί να προτείνει ένα ερμηνευτικό σχήμα σύμφωνα με το οποίο δεν πρόκειται για ένα ενιαίο εξελισσόμενο φαινόμενο, αλλά μάλλον για δύο διαφορετικές και κατ’ ουσίαν αλληλοαναιρούμενες πνευματικές και ιδεολογικές τάσεις, οι οποίες συγκρούστηκαν κατά την περίοδο που αποκαλούμε «Νεοελληνικό Διαφωτισμό».