Διασταυρώσεις: Η μετάφραση ως διεπιστημονικότητα, η διεπιστημονικότητα ως μετάφραση

Η ομιλία της Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλλου, ερευνήτριας, μεταφράστριας και κριτικού, πραγματοποιήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2019 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Αθηνών (Κτίριο Κωστή Παλαμά) και ήταν ενταγμένη στον κύκλο των εκδηλώσεων που διοργανώνει η ομάδα των "Ελληνο-Γαλλικών Διεπιστημονικών Συναντήσεων".

Είναι η μετάφραση μίμηση, τέχνη, επιστήμη, ή είναι πεδίο σύγκλισης επιστημών, τουτέστιν διεπιστημονικότητα;

Και αν η μετάφραση θεωρηθεί διεπιστημονική, ισχύει άραγε το αντίστροφο; Είναι η διεπιστημονικότητα ένα τρόπος μετάφρασης;

Η εισήγηση υποστηρίζει ότι η μετάφραση δεν είναι μίμηση, καθότι δεν αντιγράφει το πρωτότυπο, αλλά δημιουργεί κάτι άλλο. Αλλάζει το σημαίνον και δεδομένου ότι το σημαίνον, στον έντεχνο αλλά και στον φιλοσοφικό, ενίοτε και στο επιστημονικό λόγο, είναι το σημαινόμενο, αλλάζει την ουσία του πρωτοτύπου. Είναι «λογοτεχνία υπό δεσμεύσεις», όπως θα έλεγαν οι συγγραφείς της Ομάδας ΟΥΛΙΠΟ ή «ακριβής τέχνη», όπως την αποκαλούσε ο Στάινερ: η μετάφραση, έλεγε, είναι «ακριβής, σύμφωνα με τα ιδεώδη της τής ακριβολογίας• απαιτητική στην ηθική και ταυτόχρονα τεχνική απαίτησή της να μετατρέψει την επιδίωξή της σ’ ένα παράδοξο δημιουργικής ηχούς, μεταμορφωτικής κατοπτρικότητας». Σ’ αυτό τον ορισμό συνωθούνται τα οξύμωρα και οι αδυνατότητες της μετάφρασης: δημιουργική ηχώ, μεταμορφωτική κατοπτρικότητα, τέχνη και η τεχνική.

Η μετάφραση είναι όντως και τέχνη και τεχνική.

Ο μεταφραστής ή η μεταφράστρια ενδέχεται να χρειαστεί να μεταφράσει ένα μεσαιωνικό ρομάντζο, ένα φιλοσοφικό δοκίμιο του 19ου αιώνα, μια σύγχρονη ψυχαναλυτική πραγματεία. Δεν αρκεί το ταλέντο, η ευαισθησία, η γλωσσική επάρκεια, χρειάζεται και πλήθος επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις.

Και μόνο το πραγματολογικό του οπλοστάσιο δεν μπορεί λοιπόν παρά να είναι διαστρωματικό, διατεχνικό, διεπιστημονικό ή ορθότερα διαπειθαρχικό. Ο μεταφραστής οφείλει να γίνει φιλόλογος, ιστορικός της γλώσσας, πηγής και στόχου, συγκριτολόγος, θρησκειολόγος, φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, εθνολόγος, γεωγράφος, γιατρός, πυρηνικός φυσικός, αθλητικός ρεπόρτερ, πολεμικός ανταποκριτής, μαθηματικός, αρχιτέκτων, εντομολόγος. Η κύρια μεταφραστική δουλειά του, αλλά και ο σχολιασμός που τη συνοδεύει όταν η απόδοση δεν αρκεί για να γεφυρώσει τα γλωσσικά, χωροχρονικά ή πολιτισμικά χάσματα είναι η επιτομή της διεπιστημονικότητας.

Ωστόσο, η διεπιστημονικότητα δεν είναι επιστήμη ούτε πολλές επιστήμες μαζί. Είναι το πεδίο της αλληλο-διείσδυσης και αμοιβαίας γονιμοποίησης των πειθαρχιών, η διαπολιτισμική ένωση των διαφορετικοτήτων, με στόχο μια ευρύτερη σύνθεση. Δηλαδή η διεπιστημονικότητα είναι μετάφραση. Και όπως η ίδια η μετάφραση, είναι εξίσου αναγκαία και ανεκτίμητη.