Ένας νέος λογοτεχνικός γύρος για τον Εμφύλιο

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με  το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ) διοργανώνουν  ένα νέο κύκλο σεμιναρίων με θέμα Η ταραγμένη δεκαετία του 1940. Πολιτικές διαστάσεις και κοινωνικές εξελίξεις που απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης. Στα δώδεκα σεμινάρια του κύκλου θα επιχειρηθούν κριτικές προσεγγίσεις και αποτιμήσεις των πλέον κρίσιμων γεγονότων της περιόδου, με εισηγήσεις επιστημόνων, καθηγητών πανεπιστημίου εγνωσμένου κύρους και εξειδίκευσης. Στο σεμινάριο θα διδάξουν οι: Τασούλα Βερβενιώτη, Πολυμέρης Βόγλης, Ανδρέας Δεληβορριάς, Πολίνα Ιορδανίδου, Άντα Κάπολα, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Γιώργος Κόκκινος, Γιώργος Κουκουλές, Ηλίας Νικολακόπουλος, Προκόπης Παπαστράτης, Σωτήρης Ριζάς, Τάσος Σακελλαρόπουλος, Γιάννης Σκαλιδάκης και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου: Ένας νέος λογοτεχνικός γύρος για τον Εμφύλιο

Όταν ο Θανάσης Βαλτινός θα δημοσιεύσει εν έτει 1994 το μυθιστόρημά του Ορθοκωστά, κανείς δεν θα είναι ακόμη σε θέση να φανταστεί πως έχει έρθει η ώρα ενός καινούργιου γύρου για τον Εμφύλιο στην ελληνική πεζογραφία: γύρο τον οποίο θα ανοίξουν οι νεώτερες γενιές σε μια περίοδο κατά την οποία ο κύκλος της μεταπολίτευσης θα έχει ολοκληρωθεί και οι όροι για την πραγμάτευση του ζητήματος που απασχόλησε κατά κόρον τους πρώτους και τους δεύτερους μεταπολεμικούς θα έχουν αλλάξει ριζικά.
 

Τι ακριβώς, όμως, θα κάνει ο Βαλτινός στην Ορθοκωστά και γιατί η τελευταία θα λειτουργήσει ως καταλύτης για μια τέτοια μεταβολή; Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του λογοτεχνικού ντοκουμέντου και της προσωπικής μαρτυρίας, ο Βαλτινός συρρικνώνει τον αφηγηματικό του χρόνο και χώρο στη διάρκεια μερικών μηνών του 1944. Ο τόπος είναι επίσης περιορισμένος και βρίσκεται ανάμεσα στην Τρίπολη, στο χωριό Καστρί και στη Μονή της Ορθοκωστάς. Η εμφύλια σύγκρουση παρουσιάζεται εν τη γενέσει της και οι μαρτυρίες τις οποίες συγκεντρώνει ο συγγραφέας στις σελίδες του αντιπροσωπεύουν το δίκαιο της παράταξης των ιστορικών νικητών. Η Ορθοκωστά υπογραμμίζει αδιάκοπα τον τεκμηριακό της χαρακτήρα, αλλά αποφεύγει εκ συστήματος να του δώσει μιαν όντως τεκμηριωμένη βάση αφού δεν θέλει να διακρίνει μεταξύ πραγματικής και πλαστής μαρτυρίας. Υπό αυτή την έννοια, οι αφηγητές του Βαλτινού δεν παρίστανται στο βιβλίο τόσο ως αυθεντικοί μάρτυρες όσο ως υποκειμενικότητες που προσεγγίζουν τα γεγονότα κατά περίπτωση - ανάλογα με τον ψυχισμό, την οπτική και την ιδιοσυγκρασία του καθενός. Έτσι, η αλήθεια της άλλης πλευράς αποκτά όχι τελεσίδικο, αλλά δοκιμαστικό χαρακτήρα ενώ κάποτε φτάνει μέχρι και την αυτοϋπονόμευση: μέσω των εσωτερικών ρωγμών ή αντιφάσεων που ανακύπτουν από τον λόγο των συγκεντρωμένων τεκμηρίων. Οι αφηγητές στην Ορθοκωστά δεν είναι πολιτικά υποκείμενα, αλλά υπάρξεις που υπομένουν την καταπόνηση και την καταστροφή  της πολιτικοστρατιωτικής σύγκρουσης – υπάρξεις οι οποίες το μόνο που μπορούν να εκδηλώσουν είναι ο μικρόκοσμος των καθημερινών τους παθών.  Οι μονίμως ανοιχτές και εκκρεμείς μαρτυρίες του Βαλτινού, οι οποίες δεν συνοδεύονται από καμία οδηγία ανάγνωσης εκ μέρους του συγγραφέα και δεν επιδιώκουν να μεταδώσουν την παραμικρή πληροφορία, μπορούν να διαβαστούν, με τη μερικότητα και την αναπόδεικτη αξιοπιστία τους, ως καταθέσεις ή χειρονομίες προς τον εμφυλιακό Άλλο, ζητώντας του να συναινέσει σ’  ένα είδος κοινού πένθους για το τραύμα της σύγκρουσης. Αποκαλύπτοντας, όμως, ένα τέτοιο πεδίο μέσα από τις παιγνιώδεις μεθόδους της λογοτεχνίας των τεκμηρίων και της ιστορικής μεταμυθοπλασίας, ο συγγραφέας θα διώξει από τις σελίδες του τη ζωντανή Ιστορία, που άνθισε ως ποικιλοτρόπως οδυνηρή μνήμη στα μεταπολιτευτικά έργα των πρώτων και των δεύτερων μεταπολεμικών, τα οποία περιλαμβάνουν και έργα του ίδιου, και θα αντιμετωπίσει τον Εμφύλιο ως ένα οιονεί ιστοριογραφικό υλικό. Αυτή τη μαγιά θα παραλάβουν οι νεώτερες γενιές για να επιστρέψουν στον Εμφύλιο από τη σκοπιά των δικών τους αναγκών.
 

Οι νεώτερες γενιές που γράφουν για τον Εμφύλιο μπορεί να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: σ’ εκείνους που αναφέρονται ευθέως στον Εμφύλιο, χωρίς να κρύβουν σχεδόν ποτέ πως το βλέμμα τους εκκινεί από το παρόν (από το παρόν εκκινεί συχνά και η δράση τους), σ’ εκείνους που καταπιάνονται με τις συνέπειές του στην υπερορία των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και σ’ εκείνους που παρακολουθούν τις παράπλευρες επιπτώσεις του στον κόσμο των παιδιών και των παιδουπόλεων.