Επιστημονικό συμπόσιο: Το θήλυ και οι ανατρεπτικές όψεις του στην ελληνική αρχαιότητα - Εισαγωγικές ομιλίες

Η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη) και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος διοργάνωσαν επιστημονικό συμπόσιο με τίτλο: Το θήλυ και οι ανατρεπτικές όψεις του στην ελληνική αρχαιότητα.

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ: Éliane Allouch (ψυχαναλύτρια, SPF), Marie de Gandt (ελληνίστρια), Γιώργης Γιατρομανωλάκης (συγγραφέας, ελληνιστής), Σωτήρης Μανωλόπουλος (ψυχαναλυτής, ΕΨΕ), Claire Nancy (ελληνίστρια), Patricia Rossi (ψυχαναλύτρια, SPF), Sylvie Sesé-Léger (ψυχαναλύτρια, SPF), Agnès Verlet (ψυχαναλύτρια, SPF), Θανάσης Χατζόπουλος (ποιητής, ψυχαναλυτής, SPF).
 

Το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αρχαία Ελλάδα δεν παραχωρούσε στην πραγματικότητα πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες. Μόνο η αναπαραγωγική τους λειτουργία λαμβανόταν υπόψη. Κάποιες θαρραλέες όμως, όπως η Ξανθίππη, η σύζυγος του Σωκράτη, ή η ποιήτρια Σαπφώ, τόλμησαν να αντιτεθούν σε αυτή την τάξη πραγμάτων.
 

Τραγικοί συγγραφείς, κυρίως ο Ευριπίδης, αλλά και συγγραφείς λαϊκών μύθων έδωσαν τη δυνατότητα να εξερευνηθούν οι διάφορες –ασυνείδητες– εκφάνσεις της γυναικείας σκέψης εκείνης της εποχής. Οι εκφάνσεις αυτές επηρεάζουν ακόμα και σήμερα, με γόνιμο τρόπο, τη σχέση μας με το θήλυ. Οι αρχαιοελληνικές γυναικείες φιγούρες (όπως η Λυσιστράτη, η Μήδεια, η Αγαύη, η Ιφιγένεια, η Πασιφάη, η Ψυχή, η Ξανθίππη, η Ιοκάστη) μέσα από τις αναπαραστάσεις τους στη μυθολογία, στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική έθεσαν σε αμφισβήτηση τα θεμέλια του θηλυκού προτύπου στις δυτικές κοινωνίες.
 

Φωτίζοντας υπό αυτή την οπτική γωνία τους παραπάνω μύθους, ανακύπτουν σύγχρονα ερωτήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, τις ορμές, το θάνατο και την ετερότητα. Ακολουθώντας τα αρχαία μονοπάτια με το σημερινό βήμα τους, ψυχαναλύτριες και ψυχαναλυτές, ελληνίστριες και ελληνιστές, ξεδιπλώνουν τις ερμηνείες τους.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
 

Οι γυναικείες μορφές της ελληνικής αρχαιότητας, παρούσες στην τραγωδία, την κωμωδία και τη μυθολογία, φανερώνουν το ρόλο και τη θέση του θήλεος σε εκείνη την κοινωνία και σε εκείνο τον πολιτισμό.
 

Ποιο είναι το βλέμμα της ψυχανάλυσης στο μήνυμα που μετέφεραν και συνεχίζουν να μεταφέρουν σ’ εμάς σήμερα; Καθένα από τα πρόσωπα της τραγωδίας ή της κωμωδίας, κάθε μυθολογική μορφή, τρέφει τη φαντασία, συμμετέχοντας με τη δράση του στην πλοκή και εξέλιξη ενός οικογενειακού μυθιστορήματος, με τις γενεαλογίες και τις συγγένειες μεταξύ των θεών και των ανθρώπων, την αφήγηση των οποίων καταγράφει ο Jean-Pierre Vernant στο έργο του Το σύμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι. Ελληνικές αφηγήσεις σχετικά με την καταγωγή¹.

Ποια ερωτήματα μας προκαλεί σήμερα ο 5ος αιώνας της ελληνικής αρχαιότητας, τότε που η πολιτεία αρνούνταν στις γυναίκες την ιδιότητα του πολίτη; Η ύπαρξή τους περιοριζόταν στο να κυοφορούν μελλοντικούς πολίτες. Αυτός ο κοινωνικός διαχωρισμός ανάμεσα στα φύλα ήταν συνδεδεμένος με τη «διαφορική αξία των φύλων», με την ιεραρχία και την ανισότητα, κατά τη Françoise Héritier. Η ιεραρχία και η ανισότητα συνδέονταν, κατά την άποψή της, «με την πρόθεση των αντρών να ελέγχουν τη θηλυκή αναπαραγωγή» – και τούτο ισχύει ακόμα και στις μέρες μας σε πολλές κοινωνίες.

Ποια ήταν η θέση του θήλεος, τη στιγμή που οι γυναίκες, σύμφωνα με έναν άδικο καταμερισμό, αποκλείονταν από την οργάνωση της πολιτείας; Ένας τραγωδός, ο Ευριπίδης, έδωσε το λόγο στο θήλυ για ν’ ακουστεί η φωνή των γυναικών και για να καταγγείλει τον μισογυνισμό. Στο έργο της, Τα παιδιά της Αθηνάς. Αθηναϊκές ιδέες σχετικά με το καθεστώς του πολίτη και το διαχωρισμό των φύλων, και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο «Η φυλή των γυναικών», η Nicole Loraux περιγράφει αυτή την απαξίωση της γυναικείας φύσης, η οποία ορίζεται ως αποδιοργανωμένη, λόγω της ύβρεως, και ανίκανη, εξαιτίας αυτής, για την άσκηση του λόγου.

Χρειάζεται άραγε να υπενθυμίσουμε ότι ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση εδραιώθηκαν στις αναφορές τους στην ελληνική αρχαιότητα και στις θεμελιώδεις πολιτιστικές αρχές της;

Ο Φρόυντ επέλεξε τον τραγικό ήρωα Οιδίποδα για να βαφτίσει το περιώνυμο σύμπλεγμα. Γράφει σχετικά ο ιδρυτής της θεωρίας του ασυνειδήτου στον Wilhelm Fliess, φίλο και alter ego του:

Είναι μία καλή άσκηση το να είσαι απόλυτα ειλικρινής με τον εαυτό σου. Δεν μου ήρθε στο νου παρά μία και μοναδική ιδέα που είχε μία γενικότερη αξία. Ανακάλυψα μέσα μου, όπως και παντού άλλωστε, ερωτικά αισθήματα προς τη μητέρα μου και αισθήματα φθόνου προς τον πατέρα μου, αισθήματα που πιστεύω ότι είναι κοινά σε όλα τα μικρά παιδιά. […] Αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, αντιλαμβάνεται κανείς, παρ’ όλες τις λογικές ενστάσεις που αντιτίθενται στην υπόθεση ενός αδυσώπητου πεπρωμένου, τον συγκλονιστικό αντίκτυπο του «Οιδίποδα Τυράννου» […]. Ωστόσο ο ελληνικός μύθος συνέλαβε μία παρόρμηση που όλοι αναγνωρίζουν γιατί όλοι την έχουν αισθανθεί. Κάθε ακροατής υπήρξε μία μέρα, εν δυνάμει, ένας Οιδίπους στη φαντασία του, και τρομάζει όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με την υλοποίηση του ονείρου του, μεταφερμένου στην πραγματικότητα, ανατριχιάζει αντιλαμβανόμενος το βαθμό της απώθησης που χωρίζει την παιδική από την τωρινή του κατάσταση.

Επίσης σε επιστολή του προς τον Fliess, της 3ης Οκτωβρίου του 1897, η γύμνια του μητρικού σώματος διαπερνά το χώρο του ονείρου και της ανάμνησης στην αυτοανάλυση.

Ανακάλυψα ότι αργότερα (σε ηλικία δύο με δυόμισι ετών) η λιβιδώ μου είχε αφυπνιστεί και είχε στραφεί προς τη matrem (μητέρα), και τούτο με την ευκαιρία ενός ταξιδιού από τη Λειψία για τη Βιέννη την οποία επισκέφτηκα μαζί της και στη διάρκεια του οποίου μπόρεσα, αναμφίβολα, να τη δω γυμνή αφού κοιμόμουν στο δωμάτιό της².

Στο έργο του Ο άνθρωπος Μωυσής και ο μονοθεϊσμός, στο κεφάλαιο «Η πρόοδος στην πνευματική ζωή», ο Φρόυντ στοχάζεται σχετικά με την απαγόρευση να φτιάξουμε μία εικόνα του θεού και την υποχρέωση της λατρείας ενός θεού τον οποίο δεν μπορούμε να δούμε. Ερμηνεύει ότι η απαγόρευση του ιδείν σημαίνει

απόσυρση της αισθητηριακής αντίληψης προς όφελος μίας αναπαράστασης η οποία πρέπει να ονομαστεί αφηρημένη, θρίαμβος της πνευματικής ζωής έναντι της αισθητηριακής, και αυστηρά μιλώντας μια αποποίηση των ορμών, με τις ανάλογες συνέπειες σε ψυχολογικό επίπεδο³.

Ο Φρόυντ επιβεβαιώνει, σε αυτό το όψιμο κείμενο, το θρίαμβο του λόγου. Η κοινωνική διάρθρωση της μητριαρχίας, του «μινωικού-μυκηναϊκού πολιτισμού πίσω από τον πολιτισμό της ελληνικής αρχαιότητας» και τον νεφελώδη κόσμο της –την οποία μνημονεύει στο άρθρο του, του 1931, «Για τη γυναικεία σεξουαλικότητα»– παραχωρεί τη θέση της στον πατριαρχικό κόσμο και την ακμή του, τον 5ο αιώνα της αρχαίας Ελλάδας. Αυτή η μεταλλαγή ανέτρεψε τη νομική τάξη που υπήρχε ως τότε.

Όμως, αυτό το πέρασμα από τη μητέρα στον πατέρα χαρακτηρίζει μία περαιτέρω νίκη της πνευματικής ζωής πάνω στην αισθητηριακή ζωή· πρόκειται συνεπώς για μία πρόοδο του πολιτισμού, διότι η μητρότητα πιστοποιείται με τη μαρτυρία των αισθήσεων, ενώ η πατρότητα αφορά μία εικασία, οικοδομείται χάρη σ’ έναν επαγωγικό συλλογισμό και σ’ ένα αξίωμα. Η μεροληψία που ανυψώνει τη διαδικασία της σκέψης πάνω από την αισθητηριακή αντίληψη αποδεικνύεται ότι είναι μία εξέλιξη με σοβαρές συνέπειες⁴.
 

Σημειώσεις:

1. Jean-Pierre Vernant, L’univers, les dieux, les hommes. Récits grecs des origines, Seuil/ σειρά «La Librairie du XXIe siècle», Paris 1999.

2. Sigmund Freud, Lettres à Wilhelm Fliess, 1887-1904. Un autre Freud?, PUF/ σειρά «Bibliothèque de psychanalyse», Paris 2015, σ. 198.

3. Στο ίδιο, σ. 212.
4. Στο ίδιο, σ. 213.