Το ανεπιθύμητο παρελθόν. Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ό αιώνα και η καταστροφή τους

Το ανεπιθύμητο παρελθόν. Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ό αιώνα και η καταστροφή τους

Μία ομιλία σε δύο μέρη, με αφετηρία το ομώνυμο - και βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών - βιβλίο του καθηγητή Βαγγέλη Καραμανωλάκη (Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών).

Μέρος Πρώτο
Ένα ασφυκτικό παρόν (1944-1974): Φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων, παρακολούθηση και έλεγχος των πολιτών στην μεταπολεμική Ελλάδα

Πως το κράτος διαχωρίζει τους πολίτες του; Ποια είναι η τεχνολογία και οι πρακτικές που ακολουθεί επιχειρώντας να παρακολουθήσει και να ελέγξει τις ατομικές ζωές περιφρουρώντας αυτό που οι κρατικοί μηχανισμοί ορίζουν ως δημόσια ασφάλεια; Επικεντρώνοντας στην μεταπολεμική περίοδο, η ανακοίνωση μελετά τις πολιτικές που ακολούθησε το ελληνικό κράτος στην προσπάθεια του να οργανώσει τη ζωή των πολιτών του γύρω από δυο έννοιες, εκείνες της νομιμοφροσύνης και της εθνικοφροσύνης. Τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, τα συμβούλια νομιμοφροσύνης, οι φάκελοι της Ασφάλειας, του Στρατού κλπ, αποτέλεσαν μέρη ενός πελώριου μηχανισμού διάκρισης των πολιτών, ο οποίος καθόριζε προσωπικές διαδρομές και επαγγελματικές διεξόδους. Ενας μηχανισμός που επιχειρούσε, ελέγχοντας τη ζωή των πολιτών, να τους διαπαιδαγωγήσει στην ιδέα ότι θα έπρεπε να παραμείνουν ανενεργοί, να μην αναπτύξουν τη δική τους πολιτική δράση ή να βρεθούν με το μέρος της εξουσίας, η οποία αλλιώς είχε τη δύναμη να τους συντρίψει. Επρόκειτο για ένα κράτος «τιμωρό», το οποίο χρησιμοποιούσε ένα ευρύ ρεπερτόριο τιμωρητικών πρακτικών στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης του διαλυμένου από την Κατοχή κρατικού μηχανισμού και μέσα από την εμπειρία της εμφύλιας διαμάχης. Σε αυτή την κατεύθυνση το παρελθόν ήταν πανταχού παρόν, αποτελούσε βασικό στοιχείο της διερεύνησης των φρονημάτων του ύποπτου πολίτη, αλλά και του συγγενικού και του φιλικού του περιβάλλοντος. Ο εμφύλιος ήταν ένας πόλεμος που δεν είχε τελειώσει με τη στρατιωτική του κατάληξη, παρέμενε ένα εφιαλτικά τραυματικό παρελθόν το οποίο καθόριζε ένα ασφυκτικό παρόν.

Μέρος Δεύτερο
Από το τραυματικό στο ανεπιθύμητο παρελθόν. Φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων και η συλλογική μνήμη στη Μεταπολίτευση

Πότε το χθες γίνεται πραγματικά παρελθόν, ποιοί είναι οι μηχανισμοί που συντελούν στην αίσθηση ότι αυτό που έχουμε ζήσει το έχουμε αφήσει πίσω μας, μπορεί να μετατραπεί σε ανάμνηση; Ποιοί είναι οι τρόποι που ανακαλούμε ένα τραυματικό παρελθόν και το επεξεργαζόμαστε επιχειρώντας να το επουλώσουμε; Επικεντρώνοντας στην καταστροφή των φακέλων κοινωνικών φρονημάτων της Ασφάλειας, τον Αύγουστο του 1989, από την πρώτη κυβέρνηση συνεργασίας Δεξιάς-Αριστεράς στον 20ό αιώνα, η ανακοίνωση επιχειρεί να διερευνήσει τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την εξόχως συμβολική πράξη. Εξετάζει το ζήτημα της διαχείρισης των φακέλων ως υλικών καταλοίπων ενός τραυματικού παρελθόντος, τις συνέπειες του οποίου η ελληνική κοινωνία επιχείρησε να αντιμετωπίσει και να αποκαταστήσει στη Μεταπολίτευση. Οι μείζονες πολιτικές αλλαγές σε συνδυασμό με την εγκαθίδρυση και εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, η πραγματική και συμβολική αποκατάσταση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού οδήγησαν στην αναγνώριση της δεκαετίας του '40 και των όσων ακολούθησαν ως τραυματικού παρελθόντος. Από την άλλη πλευρά οι εμπειρίες ενός έντονα διχαστικού παρελθόντος, οι επιβιώσεις των καταλοίπων του, όπως οι φάκελοι, και η διαιώνιση της χρήσης τους στο σήμερα, οι φόβοι της συνέχισης των διακρίσεων, η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο οδήγησαν στην απόφαση της καταστροφής του '89. Οι στάχτες των φακέλων κάλυψαν την απροθυμία μιας κοινωνίας να σκύψει στις πληγές του παρελθόντος, κάλυψαν την μετατροπή του από τραυματικό σε ανεπιθύμητο.

Η ομιλία αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της σειράς Blod Web Lectures. Πρόκειται για μια προσπάθεια που υλοποιήθηκε χάρη στη θερμή ανταπόκριση των ομιλητών σε μια πρωτοβουλία της Ομάδας του BLOD, με σκοπό να υποκατασταθεί στο ελάχιστο η λειτουργία και η θεματική ποικιλία των εκδηλώσεων λόγου για όσο διάστημα οι αίθουσες διαλέξεων παραμένουν κλειστές ή υπολειτουργούν εξαιτίας της πανδημίας.