Γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός: Η αρχαία Αλεξάνδρεια στην ποίηση του Καβάφη

Τα 33 ποιήματα του Καβάφη με ιστορικό υπόβαθρο την αρχαία Αλεξάνδρεια αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης ποιητικής δημιουργίας που χρησιμοποιεί την αρχαιότητα ως σκηνικό, όπου αρχαίες μορφές πρωταγωνιστούν στο διαχρονικό δράμα της φευγαλέας αγάπης, της πρόσκαιρης ομορφιάς και της ακαταμάχητης φθοράς. Διαδραματίζονται σε εποχές προσεκτικά επιλεγμένες: στα χρόνια των παρακμιακών Πτολεμαίων, τα τελευταία χρόνια της βασιλείας της Κλεοπάτρας, τη ρωμαιοκρατία και την ύστερη Αρχαιότητα. Μιλούν για την αλαζονεία και τη θεατρικότητα της εξουσίας, τις ραδιουργίες των αυλικών, τα βαρβαρίζοντα ελληνικά των ημιμαθών και ανθρώπινες σχέσεις που ραγίζει η σύγκρουση των θρησκειών. Στην αρχαία Αλεξάνδρεια θέλγει τον Καβάφη η ζωή σε μια πόλη που σε προκαλεί να διαβείς τα σύνορα της γλώσσας, του πολιτισμού, της θρησκείας, της κοινωνικής τάξης και του κοινωνικά αποδεκτού ερωτισμού. Οι Αλεξανδρινοί με τους οποίους αισθάνεται να τον συνδέει μια κοινή ταυτότητα, είναι οι άνθρωποι που δίνονται στον ηδονισμό και τα πάθη, όσο κι αν το πληρώνουν. Στο Για τον Αμμόνη ορμηνεύει τον ποιητή να γράψει στίχους που «νάχουν, ξέρεις, από την ζωή μας μέσα των, | που κι ο ρυθμός κ' η κάθε φράσις να δηλούν | που γι' Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός». Επιδεικνύει απαράμιλλη ικανότητα στο να κατανοεί ουσιώδη χαρακτηριστικά των ιστορικών περιόδων που πραγματεύεται. Επισημαίνοντας τη θεατρική συμπεριφορά πολιτικών προσώπων, την πολυπολιτισμικότητα, τα ασαφή σύνορα των θρησκειών στην ύστερη αρχαιότητα και τη σημασία του πολιτισμού για το συναίσθημα και την ταυτότητα βρίσκεται έναν αιώνα πιο μπροστά από τους ακαδημαϊκούς ιστορικούς της εποχής του. Τα ποιήματα για την αρχαία Αλεξάνδρεια έχουν διττή σημασία για την κατανόηση της καβαφικής ποίησης. Από τη μια πλευρά μας επιτρέπουν να δούμε την ιστορική σκέψη του Καβάφη και τον τρόπο που γονιμοποιεί με φαντασία τη βαθιά γνώση των γραμματειακών πηγών και των επιγραφών και από την άλλη να διακρίνουμε τη συνάφεια ερωτικής και ιστορικής ποίησης. Ακριβώς όπως τα ερωτικά του ποιήματα είναι κατά κάποιο τρόπο επιτύμβια επιγράμματα ερωτικών σχέσεων, έτσι και τα ιστορικά του ποιήματα είναι επιτάφιοι ενός παρελθόντος που, αν και αμετάκλητα νεκρό, τροφοδοτεί τη φαντασία και τη σκέψη μας και μας γεμίζει με πόθο για κάτι μακρινό και χαμένο.