Χαρίλαος Τρικούπης: Ένας χαρισματικός ηγέτης;

Ο όρος «χαρισματικός ηγέτης» σήμερα, στην ευρεία χρήση του, έχει αποβάλει την αρχική του σημασία και χρησιμοποιείται αντί του ικανού, αποτελεσματικού σπουδαίου ή και απλώς δημοφιλούς ανθρώπου. Ουσιαστικά συγχέεται με τη χαρισματική προσωπικότητα. Κάθε χαρισματικός ηγέτης διαθέτει βέβαια χαρισματική προσωπικότητα, αλλά κάθε χαρισματική προσωπικότητα δεν γίνεται χαρισματικός ηγέτης.

Ο Μαξ Βέμπερ, στον οποίο αποδίδεται η πατρότητα του ορισμού, στο κλασικό σύγγραμμά του Οικονομία και Κοινωνία, αναφέρεται εκτενώς στο «χάρισμα» και ορίζει τον χαρισματικό ηγέτη ως εκείνον, τον οποίο οι οπαδοί του ακολουθούν τυφλά, σαν σε ύπνωση σχεδόν, πιστεύουν ότι διαθέτει υπεράνθρωπες ικανότητες, τον βλέπουν δηλαδή ως μεσσία, και εναποθέτουν σε αυτόν τις ελπίδες και τις τύχες τους, για να τους βγάλει από μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση, από έναν πόλεμο, από μια πολιτική, οικονομική ή θρησκευτική κρίση.

Το πραγματικό χάρισμα, κατά τον Βέμπερ, τείνει να είναι βραχύβιο, καθώς είναι ένας ιδιαίτερος δεσμός μεταξύ ηγέτη και οπαδών που δυσκολεύει τη δημιουργία ενός μόνιμου θεσμού. Ένας ηγέτης μπορεί να είναι χαρισματικός για ένα διάστημα και κατόπιν, όταν ξεπεραστεί η δύσκολη κατάσταση, όταν αποφευχθεί η σύρραξη ή τελειώσει ο πόλεμος, να πάψει να είναι.

Υπό αυτό το πρίσμα ο Χαρίλαος Τρικούπης υπήρξε ένας χαρισματικός ηγέτης ή μήπως, παρά το ότι ήταν ένας από τους πλέον σημαντικούς πολιτικούς μας, δεν διέθετε το «χάρισμα», όπως τουλάχιστον το ορίζει ο Βέμπερ; Η απαντηση δεν είναι ούτε προφανής ούτε αναμφισβήτητη.

Παρά τις αρχικές αμφιβολίες, μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση του πολιτικού του βίου και ιδιαίτερα των συνθηκών της περιόδου 1886-1887, προκύπτει ότι ο Τρικούπης, ο οποίος υπήρξε οπωσδήποτε χαρισματική προσωπικότητα, κατατάσσεται και στους χαρισματικούς ηγέτες, καθώς οι σύγχρονοί του τον αντιμετώπισαν σαφώς έτσι για ένα χρονικό διάστημα.

Αυτό συνέβη το 1886. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, εναντιούμενες στην απειλή ενός ελληνοτουρκικού πολέμου και στην παρατεταμένη επιστράτευση που είχε κηρύξει και διατηρήσει ο πολιτικός του αντίπαλος Θεόδωρος Δηλιγιάννης, είχαν αποκλείσει τότε τον Πειραιά με τον στόλο τους. Οι σύγχρονοί του, απελπισμένοι, στράφηκαν προς τον Τρικούπη και, δείχνοντας μια τυφλή πίστη, σχεδόν θρησκευτική, για την ικανότητά του να τους σώσει από τον ναυτικό, κυρίως, αποκλεισμό αλλά και από την οικονομική κρίση που απειλείτο, απέθεσαν σε αυτόν όλες τις ελπίδες τους.

Παρά το ότι η γενική εικόνα του Τρικούπη παραπέμπει σε μια τεχνοκρατική εμπλοκή του με την πολιτική και την ιστορική συγκυρία, που δεν συνάδει με το επίκεντρο ενός λαϊκού παραληρήματος, τη συγκεκριμένη στιγμή έχουμε όλα τα στοιχεία του χαρισματικού ηγέτη: τους οπαδούς, που τον ακολουθούν τυφλά, την πίστη τους ότι μόνο ο Τρικούπης θα μπορέσει να τους σώσει, ως μεσσίας, και την εθνική κρίση, που προκάλεσε ο ναυτικός αποκλεισμός.