Η αισθητική απόλαυση ως μηχανισμός επιβίωσης του ανθρώπου

Αισθητική απόλαυση σημαίνει απόλαυση της ομορφιάς. Ο Τολστόι έλεγε ότι «όμορφο είναι ό,τι αρέσει», κάτι που αποτελεί έναν λιτό και νευροβιολογικά εύστοχο ορισμό της ομορφιάς. Γεγονός είναι ότι η ομορφιά είναι υποκειμενική, και δεν έχει καμία προφανή χρησιμότητα. Ποιος είναι ο λόγος, τότε, που όλοι απολαμβάνουμε την ομορφιά και όλοι νιώθουμε την αναγκαιότητα της τέχνης, η οποία αποτελεί έναν από τους ανώτερους τρόπους έκφρασής της;

Όπως υποστηρίζεται από τη θεωρία της εξέλιξης, τα έμβια όντα εξελίσσονται με βασικό μηχανισμό τη φυσική επιλογή, και ουσιαστικά αποτελούν μηχανές επιβίωσης. Κατά τη διάρκεια της φυλογενετικής εξέλιξης προέκυπταν διαρκώς πολυπλοκότερα νευρικά συστήματα, με αποκορύφωση τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ο μεγάλος εγκέφαλος καθιστά τα άτομα ικανά να προσαρμοστούν σε ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών συνθηκών και να ανταποκριθούν σε ταχέως μεταβαλλόμενες καταστάσεις. Ο εγκέφαλος, κατά συνέπεια, είναι το βασικό όργανο επιβίωσης του ανθρώπου, με κύριο μηχανισμό την απόκτηση της γνώσης. Η γνώση αποκτάται με τη δημιουργία εννοιών κάτι που επιτρέπει στον εγκέφαλο να διαμορφώνει τη δική του «πραγματικότητα».

Ο Ζέκι, ακολουθώντας μια παράδοση που ξεκίνησε με τον Παρμενίδη και τον Πλάτωνα και συνεχίστηκε με τη μεγάλη φιλοσοφική συζήτηση  του 17ου αιώνα για το ποιες από τις ιδέες μας είναι έμφυτες και ποιες επίκτητες, διακρίνει τις έννοιες σε κληρονομούμενες και επίκτητες-συνθετικές. Τα δύο αυτά είδη εννοιών είναι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους: Οι κληρονομούμενες έννοιες, με άλλα λόγια εγκεφαλικά προγράμματα ή υπολογιστικές διεργασίες, οργανώνουν τα σήματα που εισέρχονται στον εγκέφαλο με τρόπο που να ενσταλάζουν σημασία σε αυτά. Οι επίκτητες έννοιες είναι συνθετικές, δημιουργούνται, δηλαδή, από τον εγκέφαλο σε όλη τη ζωή μας, αλλάζουν διαρκώς με την πρόσκτηση νέων εμπειριών και τον κάνουν σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από την αέναη ροή και αλλαγή των πληροφοριών που αυτός δέχεται, διευκολύνοντας την αντίληψη και την αναγνώριση πραγμάτων και καταστάσεων. Ο Ζέκι υποστηρίζει ότι οι συνθετικές έννοιες που δημιουργούμε για τα πράγματα και τις καταστάσεις σπάνια πραγματοποιούνται πλήρως στη ζωή (μια μόνιμη αιτία δυστυχίας) και ότι η αισθητική απόλαυση (της ομορφιάς) ίσως να αποτελεί την ανταμοιβή για την πρόσκαιρη έστω πραγμάτωσή τους στον εξωτερικό κόσμο. Η εκτίμηση ενός πράγματος ως όμορφου, τελικά, σημαίνει ότι ικανοποιείται μια συνθετική έννοια του εγκεφάλου. Η ομορφιά, επομένως, αναγνωρίζεται στον εξωτερικό κόσμο ως ανάκλαση της έννοιας που δημιουργείται από τον εγκέφαλο.

Αλλά γιατί να μας ενδιαφέρει η ομορφιά, γιατί να μας ενδιαφέρει η τέχνη; Δύο βασικά κίνητρα επηρεάζουν καθοριστικά τη συμπεριφορά του ανθρώπου: το κίνητρο το άτομο να επιζητά το κέρδος, την ανταμοιβή και την ηδονή, και το κίνητρο να αποφεύγει τις ζημιές και άλλου είδους απώλειες. Και υπάρχει στον εγκέφαλο το βιολογικό υπόστρωμα που υποστηρίζει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Οι εκτεταμένες συνδέσεις των αισθητικών περιοχών με το μεταιχμιακό σύστημα και η πυροδότηση των κέντρων ανταμοιβής και ηδονής του εγκεφάλου όταν αντιλαμβανόμαστε την ομορφιά ίσως να αποτελούν τη νευροβιολογική ερμηνεία της αισθητικής απόλαυσης. Το ότι η ομορφιά για ένα άτομο δεν είναι απαραίτητα ομορφιά για ένα άλλο αποτελεί σαφή ένδειξη ότι δεν υπάρχουν καθολικά πρότυπα της ομορφιάς και, επομένως, δεν υπάρχει κάποιας μορφής ιδεατό στον εξωτερικό κόσμο. Επομένως, ένας πίνακας, λόγου χάριν, τον οποίο κάποιος αξιολογεί ως όμορφο θα προκαλέσει αυξημένη δραστηριότητα στα κέντρα ανταμοιβής αλλά ο ίδιος πίνακας δεν θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα αν δεν αξιολογηθεί ως όμορφος από ένα άλλο άτομο. Το κύρος μιας τέτοιας «απόφασης» του συστήματος ανταμοιβής είναι τέτοιο που καμία «λογική» ή επιστημονική άποψη δεν μπορεί να το θίξει. Όταν πραγματώνεται η συνθετική έννοια, η ομορφιά  εμφανίζεται ως αποκάλυψη. Ωστόσο, η απόφαση του κάθε ατόμου επηρεάζεται από τα δεσμά και τις προκαταλήψεις του Zeitgeist, του Πνεύματος της Εποχής, αν και ενίοτε η ομορφιά (και η τέχνη) έχει τέτοια ποιότητα που ξεπερνά τα στενά όρια των εποχών και των πολιτισμών.

Πώς μπορεί, όμως, να δικαιολογηθεί η αποθέωση της ομορφιάς από το ανθρώπινο είδος; Το ερώτημα ίσως να είναι λίγο πολύ το ίδιο με το εξής: Ποια περιβαλλοντική πίεση ώθησε τις δυνάμεις της εξέλιξης να προσδώσουν μόνο στο είδος μας φαινομενικά τόσο αφηρημένα χαρακτηριστικά, όπως είναι η πνευματική πίστη και η θρησκευτικότητα, η ικανότητα στα μαθηματικά, η τέχνη, η μουσική, η ποίηση κ.λπ.; Η ανώτερη αίσθηση της αισθητικής στον άνθρωπο και η μαγεία που ασκεί το ωραίο ίσως να αποτελεί προϊόν (ή παραπροϊόν) ενός μεγάλου «αφηνιασμένου» εγκεφάλου, που παρουσίασε μια έκρηξη σε μέγεθος και πολυπλοκότητα τα τελευταία τρία εκατομμύρια χρόνια. Είναι οι νέες αυτές περιοχές του εγκεφάλου που χρησιμοποιούνται δευτερογενώς για εξελιγμένες ή νέες συμπεριφορές, μεταξύ των οποίων και η απόλαυση της ομορφιάς. Και, όπως υποστήριζε ο Καντ, η ικανοποίηση που απορρέει από την ομορφιά «είναι η μόνη ανιδιοτελής και ελεύθερη ικανοποίηση».