Η διεύρυνση της αυτογνωσίας κατά την αντιμετώπιση του Ξένου

Το Τμήμα Ψυχολογίας και το Εργαστήριο Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχοπαθολογίας, Κοινοτικής Ψυχιατρικής και Αναπτυξιακής Ψυχολογίας - Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών διοργάνωσαν ημερίδα με τίτλο «Το προσφυγικό φαινόμενο στην Ελλάδα και την Ευρώπη σήμερα: Πολλαπλές προσεγγίσεις».

1η Κεντρική Ομιλία
Νίκος Τζαβάρας, Ομότιμος Καθηγητής Ψυχιατρικής, τέως Πρόεδρος ΕΨΕ, Ιδρυτής του Κλάδου Εθνοψυχανάλυσης
Η διεύρυνση της αυτογνωσίας κατά την αντιμετώπιση του Ξένου

Το 1930, στην πραγματεία του που τιτλοφορεί: «Η Δυσφορία εντός του Πολιτισμού», ο Freud παρατηρεί πως για να επικρατήσει η αγάπη ανάμεσα στα άτομα ενός κοινωνικού συνόλου οφείλουν να αποκλειστούν ορισμένα άλλα, ώστε η αναπόδραστη εκδήλωση της επιθετικότητας να διαθέτει ως στόχο τους αποκλεισμένους. Στο ίδιο πλαίσιο, ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης χρησιμοποιεί την έννοια του «Ναρκισσισμού των Μικρών Διαφορών», αναφερόμενος στην έχθρα και στους χλευασμούς που διακρίνουν ιδιαιτέρως τις σχέσεις των γειτονικών λαών ή κοινοτήτων – Ισπανών και Πορτογάλων, Βορείων και Νοτίων Γερμανών, Άγγλων και Σκώτων κλπ. Με τον τρόπο αυτό -που μπορεί να παραμείνει σκωπτικός και ανώδυνος- επιτυγχάνεται η ικανοποίηση της ενόρμησης της επιθετικότητας και η επιβεβαίωση της ναρκισσικής υπεροχής μιας ομάδας που επανασυγκροτείται ως σύνολο αποφεύγοντας την ανάδυση υποκειμενικότερων ή ατομικότερων διαφορών στο ίδιο της το εσωτερικό πλαίσιο, γιατί οι διαφορές ορίζονται πια χάρη στη σύγκρουση με τους διακριτούς ξένους. Κάτω, όμως, από ορισμένες ιστορικές προϋποθέσεις, ο άλλοτε «αβλαβής» χαρακτήρας της θα προξενήσει τη βίαιη απελευθέρωση του μίσους που έχει προσδεθεί σ’ εκείνους που δεν περιλαμβάνονται στην αγαπώμενη κοινότητα, για να συσκοτιστούν και να μεταβληθούν σε αντικείμενο της άρνησης οι ενδογενείς συγκρούσεις – ιδίως όταν επιτείνονται σε περιόδους κρίσης. Προφανώς, η παρουσία των εβραϊκών μειονοτήτων στην ευρωπαϊκή ιστορία εξυπηρέτησε κατά αναλογία την εθνική, πολιτική και πολιτισμική συνοχή λαών που διαδραμάτιζαν τον ρόλο οικοδεσπότη. Και δυστυχώς -σημειώνει ο Freud- οι επαναλαμβανόμενοι σφαγιασμοί των Εβραίων δεν επάρκεσαν για να διαμορφώσουν ειρηνικότερο τον βίο των χριστιανικών λαών. Πολλές από τις κλινικές παρατηρήσεις αλλά και τις εμπειρίες που προέρχονται από πρόσφατα πολιτικά γεγονότα -όπως από τον χώρο της πρώην Ανατολικής Γερμανίας- φαίνεται να επαληθεύουν την υπόθεση -που επαναληπτικώς έχει διατυπωθεί έμμεσα ή άμεσα- ότι η αντισημιτική προκατάληψη προϋπάρχει λανθάνουσα και ελλοχεύουσα και είναι μια μήτρα παραγωγής, ή συνδιαμόρφωσης, πρόσθετων προκαταλήψεων οι οποίες σχετίζονται με τους ξένους, λ.χ., τους μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Τις τελευταίες δεκαετίες, η σύγχρονη κλινική ψυχανάλυση αξιοποίησε, για την κατανόηση ανάλογων ψυχικών αντιδράσεων με τις οποίες συμφύρονται αρχαϊκά αναπτυξιακά στάδια του παιδιού, δηλαδή πρώιμες βαθμίδες της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου, ορισμένους αμυντικούς μηχανισμούς, όπως την πρωτόγονη εξιδανίκευση, τον μηχανισμό της σχάσης (splitting), την προβολή και την προβολική ταύτιση. Οι ίδιοι μηχανισμοί άμυνας, χρησιμοποιήθηκαν κατά την ερμηνεία των μαζικών φαινομένων. Η προκατάληψη απέναντι στον ξένο καθορίζεται από μια ισχυρότατη αμφιρροπία, όπως προδίδει άλλωστε η αρνητική ή θετική εξιδανίκευσή του. Σε περιόδους ομαλότητας, ένα από τα δύο μέρη που τη συνθέτουν, το καταστροφικό, παραμένει απωθημένο στο ασυνείδητο (ή βρίσκεται ελεγχόμενο στην περιοχή του προσυνειδητού) και αποτελεί ένα απόθεμα (reservoir) δυνατών αντιδράσεων. Όταν ειδικές οικονομικές, κοινωνικές συνθήκες αδυνατίζουν την ισχύ της συνείδησης και του Εγώ, τότε διευκολύνεται η παλινδρόμηση σε παρωχημένες εξελικτικές βαθμίδες της παιδικής ηλικίας και η επανενεργοποίηση των αρχαϊκών μηχανισμών άμυνας.

Συντονίζει ο Στέλιος Στυλιανίδης, Καθηγητής, Διευθυντής Εργαστηρίου Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχοπαθολογίας, Κοινοτικής Ψυχιατρικής και Αναπτυξιακής Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο