Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες – 1η εκδήλωση

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ)  διοργανώνουν μια σειρά επιμορφωτικών διαλέξεων με θέμα «Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες».

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει έξι εκδηλώσεις, στις οποίες θα υπάρχουν δύο εισηγήσεις: μία ιστορική και μία φιλολογική. Οι εισηγητές θα αναδείξουν πλευρές της διαδρομής από την πολυεθνική αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος, θέτοντας στο επίκεντρο των ανακοινώσεών τους ζητήματα της διεθνούς και ελληνικής ιστορίας και της νεοελληνικής γραμματείας.

Ο κύκλος θα ολοκληρωθεί με ένα στρογγυλό Τραπέζι, βασισμένο στις νεότερες προσεγγίσεις της ιστοριογραφίας γύρω από την Επανάσταση. Εισηγητές θα είναι ιστορικοί και φιλόλογοι από πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα οι οποίοι θα φωτίσουν γεγονότα και κείμενα μέσα από διαφορετικές οπτικές τους.

Το BLOD βιντεοσκόπησε και δημοσιεύει την πρώτη εκδήλωση του κύκλου, που περιλαμβάνει τις ακόλουθες ομιλίες:

Κωνσταντίνος Ηροδότου, «Αδαμάντιος Κοραής: Διαφωτισμός και θρησκεία»

Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1748. Η βασική του εκπαίδευση στη σχολή του μοναχού Ιερόθεου Δενδρινού περιοριζόταν, καθώς γράφει ο ίδιος, σε «διδασκαλίαν πολλὰ πτωχήν, συνωδευμένη μὲ ραβδισμὸν πλουσιοπάροχον». Από πολύ νωρίς, με δική του πρωτοβουλία, σε ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, προσπαθεί να μορφωθεί όσο γίνεται πληρέστερα. Διαβάζει ακατάπαυστα και μαθαίνει ξένες γλώσσες. Το 1771 εγκαθίσταται στο Άμστερνταμ για να ασχοληθεί με το εμπόριο. Σιγά-σιγά φαίνεται ότι αποκόπτεται από την παραδοσιακή θρησκευτική κηδεμονία. Σε γραπτές μαρτυρίες της εποχής τεκμηριώνεται, κάποτε με τρόπο υπερβολικό, ο νεωτερικός τόνος που λαμβάνει σταδιακά η μετέπειτα ζωή του, μια ζωή «διαβολική», όπως θα τη χαρακτηρίσει ο Σταμάτης Πέτρου, θρησκευόμενος παραγιός που πληροφορεί τακτικά για τη ζωή του νέου Κοραή τους εμπορικούς συνεταίρους στη Σμύρνη.

Το 1778 ο Κοραής επιστρέφει στη Σμύρνη. Το 1782 εκδίδει στη Λειψία το έργο του μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνα, Ὀρθόδοξος Διδασκαλία και το ίδιο έτος κυκλοφορεί το πρώτο του έργο, Σύνοψις τῆς Ἱερᾶς Ἱστορίας καὶ τῆς Κατηχήσεως. Το ίδιο έτος εγκαταλείπει τη γενέτειρά του, οριστικά πια, και εγγράφεται στην Ιατρική Σχολή του Μονπελιέ, όπου θα ολοκληρώσει με επιτυχία όλους τους κύκλους σπουδών. Στις τρεις ιατρικές πραγματείες του Κοραή (Pyretologiae Synopsis, Medicus Hippocraticus, De morborum haereditariorum existentia, natura, prophylaxi et cura), που αποτυπώνουν ασφαλώς τους δρόμους της επιστήμης της ιατρικής στα τέλη του 18ου αι., δεν θα συναντήσουμε κανένα ίχνος καταφυγής στη θεολογία.

Τον Μάιο του 1788 ο Κοραής εγκαθίσταται στο Παρίσι και επικεντρώνεται στη μελέτη των ιπποκρατικών κειμένων. Δέκα χρόνια αργότερα θα εκδώσει ανώνυμα το φυλλάδιο Ἀδελφική Διδασκαλία, το πρώτο από μια σειρά ανώνυμων φυλλαδίων που θα ακολουθήσουν. Η Ἀδελφική Διδασκαλία απαντά στην Πατρικὴ Διδασκαλία που εκδόθηκε το ίδιο έτος με το όνομα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμου, μια θρησκευτική καταδίκη των νεωτερικών ιδεών και ένα κέλευσμα υποτέλειας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Δύο χρόνια αργότερα, ο Κοραής θα εκδώσει το Περὶ ἀέρων, ὑδάτων, τόπων του Ιπποκράτη και θα αρχίσει να καθιερώνεται πλέον ως κλασικός φιλόλογος. Το 1803 θα παρουσιάσει στην Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών στο Παρίσι το περίφημο Mémoire (Υπόμνημα). Το 1805 ξεκινά την έκδοση της Ἑλληνικῆς Βιβλιοθήκης, ενώ θα ακολουθήσουν τα Πάρεργα. Η Τρίτη Εθνοσυνέλευση, στην Τροιζήνα, το 1827 αναγνωρίζει με τον πιο επίσημο τρόπο την προσφορά του, διακηρύσσοντας, μεταξύ άλλων, πως «συνομιλεῖ μὲ τὰ βιβλία [τ]ου». Το 1830 ο Κοραής καταγγέλλει στα Ἄτακτα την απάτη του Αγίου Φωτός. Το 1833 πεθαίνει στο Παρίσι.

Ο Κοραής τίθεται επανειλημμένα στο στόχαστρο θρησκευτικών κύκλων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Σύμφωνα με τα αντι-κοραϊκά φυλλάδια που συντάσσουν, ο Κοραής δεν είναι παρά ένας απατεώνας, ο οποίος σκηνοθέτησε τη χρεοκοπία του για να ζήσει μια διαβολική ζωή, αγκαλιά με πόρνες στο Παρίσι. Είναι επικίνδυνος, συνεπώς, για τη νεολαία. Είναι άθεος και αιρεσιάρχης.

Ποια στάση τηρεί ο Κοραής; Ποια είναι η σχέση Διαφωτισμού και θρησκείας στο έργο του; Την απάντηση θα επιχειρήσουμε να ιχνηλατήσουμε διακρίνοντας το έργο του Κοραή σε πέντε διαφορετικά «προγράμματα» συγγραφής:
α) τα έργα που εκδίδει επώνυμα και απευθύνονται κατά πρώτο λόγο στους Έλληνες.
β) τα έργα που εκδίδει επώνυμα και απευθύνονται κατά πρώτο λόγο στους Γάλλους.
γ) τα έργα που εκδίδει ανώνυμα ή ψευδώνυμα και απευθύνονται στο ευρύτερο ελληνικό κοινό.
δ) τα έργα που εκδίδει ανώνυμα ή ψευδώνυμα και απευθύνονται σε ένα ειδικότερο κοινό, κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, ελληνικό.
ε) την ιδιωτική αλληλογραφία του, και ιδιαίτερα τα τμήματα που ο ίδιος δεν επιθυμούσε κατά κανένα τρόπο να δημοσιευθούν.

Γιάννης Ξούριας, «Ο φωτισμός ενός ιερέα: Διαφωτισμός και Εκκλησία στον Παπατρέχα του Αδαμάντιου Κοραή»

Ο Παπατρέχας είναι γνωστός σήμερα ως η ευρηματική σύνθεση του Αδαμάντιου Κοραή στο πεδίο της πλασματικής πεζογραφίας. Το αφήγημα στην πραγματικότητα συγκροτείται από τα Προλεγόμενα (με τη μορφή επιστολών) στην έκδοση των τεσσάρων πρώτων ραψωδιών της Ιλιάδας (1811, 1817, 1818 και 1820 αντίστοιχα). Όλα δείχνουν πως ο Κοραής δεν είχε πρόθεση να δημιουργήσει ένα αφήγημα ανεξάρτητο από το πλαίσιο της έκδοσης του αρχαίου κειμένου, έξω από τις φιλολογικές και ιδεολογικές παραμέτρους αυτής της έκδοσης. Ο αφηγηματικός ιστός σχηματίστηκε σταδιακά σε διάστημα μιας δεκαετίας υπηρετώντας πρωτίστως φλέγοντα ζητήματα της πολιτισμικής αναγέννησης του έθνους παρά ένα προδιαγεγραμμένο λογοτεχνικό σχέδιο. Η πρώτη αυτοτελής έκδοση των αφηγηματικών επιστολών θα γίνει αργότερα, το 1842, στη μετεπαναστατική Αθήνα. Ο τίτλος, με τον οποίον σταδιοδρόμησε έκτοτε το αφήγημα, αλλά και η λογοτεχνική του φυσιογνωμία καθορίστηκαν ουσιαστικά από τον επόμενο εκδότη, τον Μ. Δ. Καλαποθάκη, τέσσερις δεκαετίες μετά την ολοκλήρωσή του: Ὁ Παπᾶ Τρέχας Διήγημα Διδακτικὸν Ἐν εἴδει προλεγομένων εἰς τὰς τέσσαρας πρώτας ραψῳδίας τοῡ Ὁμήρου (Αθήνα, Εκ του Τυπογραφείου της Λακωνίας, 1859).

Στον Παπατρέχα ο Κοραής μεταμφιέζει λογοτεχνικά τον δοκιμιακό του λόγο επενδύοντάς τον με παιγνιώδη και ευτράπελη διάθεση. Εντούτοις, η σοβαρότητα της διακύβευσης δεν μειώνεται. Το τελικό αποτέλεσμα εντάσσεται δηλωμένα στο είδος του σπουδαιογελοίου, όπου το τερπνόν προωθεί την επίτευξη του ωφέλιμου στόχου, που δεν είναι άλλος από τον φωτισμό του Γένους. Ωστόσο, ο Παπατρέχας είναι κάτι περισσότερο —και συνάμα, αποτελεσματικότερο— από ένα απλό λογοτεχνικό παίγνιο ψευδώνυμων προσωπείων και ειδολογικής υβριδικότητας, προκειμένου να διοχετευθεί το μήνυμα του ώριμου και μαχητικού διαφωτισμού. Ούτε είναι μόνον ένα αφήγημα διάπλασης και μαθητείας, στο οποίο ο απλός και αμόρφωτος αντιήρωας μεταμορφώνεται σε λόγιο κήρυκα των Φώτων. Το λογοτεχνικό παιγνίδι που ενορχηστρώνει ο Κοραής συνιστά πρωτίστως ένα διαλεκτικό στρατήγημα στο πλαίσιο της ιδεολογικής διαμάχης που βρίσκεται σε έξαρση κατά την τελευταία προεπαναστατική δεκαετία. Έτσι, η πραγματική ένταση μεταξύ ορθόδοξης παράδοσης και ευρωπαϊκών Φώτων υπερβαίνεται, όμως όχι συμβιβαστικά —όπως ψευδώς θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η αφήγηση— αλλά προς όφελος του δεύτερου πόλου. Ένας ιερέας, δηλαδή ο κατεξοχήν εκφραστής της παράδοσης, εν τέλει ομολογεί την αξία και την αναγκαιότητα μιας εκκοσμικευμένης, «φιλοσοφικής» παιδείας, η οποία μάλιστα προβάλλεται ως προϋπόθεση του υγιούς και πρωταρχικού (αποστολικού) χριστιανισμού. Πρόκειται μάλλον για ιδεολογική αυτομόληση, η οποία στοιχειοθετείται και τελικά δικαιώνεται με την προσφυγή στην αυθεντία της αρχαίας αλλά και (δευτερευόντως) της εκκλησιαστικής γραμματείας. Στην πραγματικότητα, αυτό που εκτυλίσσεται στον Παπατρέχα είναι μια αφηγηματική αλληγορία της μετάβασης προς τη νεωτερικότητα. Με μυθοπλαστική (ήτοι πεποιημένη) ευκολία ή ίσως και αφέλεια, ο παραδοσιακός θεσμός (εκκλησία) υποτάσσεται στις προτεραιότητες και τις επιδιώξεις του νεωτερικού θεσμού (πολιτική κοινωνία βασισμένη στην παιδεία και τους λοιπούς πολιτισμικούς φορείς, με εγγυητή την αστική τάξη). Με το τέχνασμα αυτό επιχειρείται να εξουδετερωθούν οι επιφυλάξεις, οι αντιρρήσεις, οι αντίπαλες διακηρύξεις. Στον Κοραή, συγγραφέα των μαχητικών Προλεγομένων στη σειρά της Βιβλιοθήκης των Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, μπορεί κανείς να αντιτείνει πολλά· αλλά ποιος τολμά να αμφισβητήσει —χωρίς συγχρόνως να βρεθεί εκτεθειμένος— τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, τον απόστολο Παύλο, τον Κλήμεντα Αλεξανδρέα, κι όλες τις αυθεντίες που πλημμυρίζουν τον λόγο και τη σκέψη του καλόγνωμου και αγαθού Χιώτη ιερέα;

Ο στόχος του Κοραή με την εκτροπή του προς την αφηγηματική μυθοπλασία δεν είναι λογοτεχνικός. Η λογοτεχνικότητα είναι απλώς ένα άλλοθι, και κυρίως ένα όπλο, το οποίο επινοεί η ιδεολογία, για να κατισχύσει. Έτσι, στο αφηγηματικό σύμπαν του Παπατρέχα ο ιδεολογικός πόλεμος διευθετείται μυθοπλαστικά, τα αντίπαλα στρατόπεδα εν τέλει συνασπίζονται.