Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες – 4η εκδήλωση

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ)  διοργανώνουν μια σειρά επιμορφωτικών διαλέξεων με θέμα «Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες».

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει έξι εκδηλώσεις, στις οποίες θα υπάρχουν δύο εισηγήσεις: μία ιστορική και μία φιλολογική. Οι εισηγητές θα αναδείξουν πλευρές της διαδρομής από την πολυεθνική αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος, θέτοντας στο επίκεντρο των ανακοινώσεών τους ζητήματα της διεθνούς και ελληνικής ιστορίας και της νεοελληνικής γραμματείας.

Ο κύκλος θα ολοκληρωθεί με ένα στρογγυλό Τραπέζι, βασισμένο στις νεότερες προσεγγίσεις της ιστοριογραφίας γύρω από την Επανάσταση. Εισηγητές θα είναι ιστορικοί και φιλόλογοι από πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα οι οποίοι θα φωτίσουν γεγονότα και κείμενα μέσα από διαφορετικές οπτικές τους.

Οι τρεις πρώτες εκδηλώσεις του κύκλου πραγματοποιήθηκαν, με την παρουσία κοινού, την άνοιξη του 2020, πριν από την εφαρμογή των μέτρων κατά της πανδημίας. Οι διοργανωτές αποφάσισαν την συνέχιση και ολοκλήρωση της σειράς των ομιλιών, χωρίς την παρουσία κοινού, στις αρχές του φθινοπώρου του 2020. Έτσι, με τη συνεργασία και την τεχνική υποστήριξη του BLOD, πραγματοποιήθηκαν και οι υπόλοιπες τέσσερις εκδηλώσεις του κύκλου (εκδηλώσεις 4, 5, 6, και 7), ενώ οι τρεις πρώτες εκδηλώσεις έχουν ήδη δημοσιευθεί στο BLOD και είναι διαθέσιμες εδώ.

Το BLOD βιντεοσκόπησε και δημοσιεύει εδώ την τέταρτη εκδήλωση του κύκλου, που περιλαμβάνει τις ακόλουθες ομιλίες:

Άννα Καρακατσούλη, Οι Φιλέλληνες ως «Μαχητές της ελευθερίας»

Μετά το πέρας των Ναπολεόντειων πολέμων, μεγάλος αριθμός απόστρατων αξιωματικών του γαλλικού στρατού, φορέων της επαναστατικής παράδοσης του 1789, στράφηκε στις κατά τόπους εστίες εξέγερσης και αντίστασης στην αυταρχική πολιτική της Παλινόρθωσης και της Ιεράς Συμμαχίας. Συνεκτικό στοιχείο τους είναι η φιλελεύθερη ιδεολογία αλλά και η επιθυμία να συνεχίσουν τη στρατιωτική σταδιοδρομία που διέκοψε το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων και η υποχρεωτική αποστρατεία. Θα επιδιώξουμε να εντάξουμε τους Φιλέλληνες που προσέτρεξαν ως εθελοντές στην επαναστατημένη Ελλάδα μετά το 1821 στο κίνημα της λεγόμενης «Φιλελεύθερης Διεθνούς» που συμμετείχε ενεργά στη μακρά σειρά των διαδοχικών επαναστάσεων που ξεσπούν σχεδόν ταυτόχρονα τόσο στον Παλαιό και τον Νέο κόσμο κατά τη δεκαετία του 1820. Επίσης θα εξετάσουμε και θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τις δύσκολες σχέσεις τους με τους εξεγερμένους Έλληνες. Θα μας απασχολήσουν ειδικότερα εκείνοι οι «μαχητές της ελευθερίας» των οποίων την πορεία μπορούμε να παρακολουθήσουμε διαδοχικά από την Ισπανία (1820) στη Νάπολη και τη Σικελία (1820), το Πεδεμόντιο και την Ελλάδα (1821), τη Βραζιλία (1822) και, τέλος, στη Γαλλία, το Βέλγιο και την Πολωνία (1830). Συνδέουμε έτσι την ελληνική περίπτωση με ένα φαινόμενο που εκδηλώνεται και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού αναδεικνύοντας την διεθνική (transnational) διάσταση τόσο του φαινομένου του Φιλελληνισμού όσο και της Ελληνικής Επανάστασης.

Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, Φιλελληνισμός και αρχαιογνωσία: Η ιδέα της Ελλάδας στον Friedrich Hölderlin

Το φιλελληνικό κίνημα είχε ένα έντονο αρχαιογνωστικό υπόβαθρο. Η εισήγηση επιχειρεί να διερευνήσει το φαινόμενο της «Ελληνομανίας» που εμφανίζεται στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα με εισηγητή τον Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) και πώς αυτό προσλαμβάνεται στη γερμανική σκέψη και λογοτεχνία με κορύφωση τον μεγάλο Γερμανό λυρικό ποιητή Friedrich Hoelderlin (1770-1843). Η διαδρομή αυτή εγγράφεται στο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου: Γαλλική Επανάσταση, Ναπολεόντιοι Πόλεμοι, κατάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους.

Ο Βίνκελμαν με εφόδιο την καλή γνώση των αρχαίων ελληνικών και τη φλόγα για τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό έφτασε το 1755 στη Ρώμη. Το 1764 εκδίδει το μείζον έργο του Ιστορία της Αρχαίας Τέχνης. Το βιβλίο δεν αναφέρεται μόνο στην τέχνη των Ελλήνων αλλά συμπεριλαμβάνει τους Ανατολικούς Λαούς, τους Ετρούσκους και τους Ρωμαίους. Το μεγαλύτερο βάρος όμως, και σε έκταση και σε έμφαση, δίνεται στους αρχαίους Έλληνες. Ο συγγραφέας διερευνά τους λόγους της ευδοκίμησης της ελληνικής τέχνης την οποία αποδίδει τόσο στο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα όσο κυρίως στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, κυρίως στο πνεύμα ελευθερίας που αναπτύχθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Ο ενθουσιαστικός τόνος, η αισθαντικότητα των περιγραφών και το εξαιρετικό ύφος της γραφής του έκαναν το βιβλίο διάσημο σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Πάνω σ’ αυτό θεμελιώθηκε το κίνημα του Νεοκλασικισμού και η εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Ελλάδας.

Η εισήγηση εξετάζει την πρόσληψη της βινκελμάνειας οπτικής από τον Goethe (κυρίως στο β΄ μέρος του Φάουστ) και τις πολιτικές πρωτοβουλίες του Wilhelm von Humboldt (Ίδρυση του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και των Ανθρωπιστικών Γυμνασίων).

Ακολούθως η ομιλία εστιάζει στον ελληνολάτρη ποιητή Φρειδερίκο Χαίλντερλιν. Ο Σουαβός ποιητής ενσωματώνει τον ελληνολατρικό προσανατολισμό του Βίνκελμαν αλλά υπερβαίνει τον κλασικισμό. Χωρίς να είναι αμιγώς ρομαντικός, μετέχει των ιδεών του. Οι ρομαντικοί αναζητούν τη χαμένη ενότητα του κόσμου – και τη βρίσκουν σε μία εξιδανικευμένη Ελλάδα.

Σχολιαζόμενα παραθέματα

1.
«Πάνω απ’ όλους οι Γερμανοί θαύμασαν τους αρχαίους Έλληνες, επειδή οι Έλληνες θαύμασαν, καλλιέργησαν και αναπαράστησαν το κάλλος».
Suzanne L. Marchand, Down from Olympus: Archaeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970, Princeton: Princeton University Press, 1996, σ. 3.

2.
«Η αίσθηση του ωραίου που διαρκώς περισσότερο απλώνεται στον κόσμο άρχισε να διαμορφώνεται για πρώτη φορά κάτω από τον ελληνικό ουρανό. Όλες οι επινοήσεις ξένων λαών ήλθαν στην Ελλάδα κατά κάποιον τρόπο μόνον ως ένα πρώτο σπέρμα και έλαβαν μιαν άλλη φύση και μορφή στη χώρα που, καθώς λένε, η Αθηνά, λόγω του εύκρατου κλίματος που συνάντησε εδώ, την όρισε ως τόπο κατοικίας των Ελλήνων προκρίνοντάς την απ’ όλες τις άλλες ως έναν τόπο ο οποίος θα γεννούσε σοφούς ανθρώπους.»
J. J. Winckelmann, Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική, μετ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Ίνδικτος, 2001, 7.

3.
«Ο μοναδικός δρόμος για μας να γίνουμε μεγάλοι, και μάλιστα κατά το δυνατόν ανυπέρβλητοι –κατά λέξιν αμίμητοι– είναι να μιμηθούμε τους Αρχαίους.»
J. J. Winckelmann, Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική, μετ. Ν. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Ίνδικτος, 2001, σ. 8.

4.
«Η ελευθερία είναι ο κυριότερος λόγος για την υπεροχή της [ελληνικής] τέχνης. Η ελευθερία είχε πάντοτε την έδρα της στην Ελλάδα, ακόμη και πλάι στο θρόνο των βασιλιάδων, που κυβερνούσαν πατρικά, προτού ο διαφωτισμός του Λόγου τους κάνει να γευτούν τη γλύκα μιας απόλυτης ελευθερίας»
J. J. Winckelmann, Ιστορία της αρχαίας τέχνης, μετ. Λ. Αναγνώστου, Αθήνα: Gutenberg, 2011, σ. 137.

5.
Ο Υπερίων στον Μπελλαρμίνο
[…] «Ποιος το βαστάει, ποιον δε τσακίζει, σαν και μένα, το τρομερό μεγαλείο της αρχαιότητας, όπως η θύελλα το νεαρό δάσος που το αρπάζει, και μάλιστα όταν του λείπει, όπως μου λείπει εμένα, το στοιχείο απ’ όπου θα μπορούσε να αντλήσει ένα δυναμωτικό αίσθημα αυτοπεποίθησης;
Ω, εμένα το μεγαλείο των αρχαίων μου ελύγισε την κεφαλή σαν θύελλα […]»
Friedrich Hölderlin, Υπερίων ή Ο ερημίτης στην Ελλάδα, μετ. Λαυρέντιος Γκέμερεϋ, επιμ. Δ. Μαυρομάτης, Αθήνα: Ηριδανός, 1982, σ. 29.

6.
«Ω μακαρία Ελλάς! Συ ενδιαίτημα όλων των ουρανίων,
Είναι λοιπόν αλήθεια αυτό που άλλοτε, στη νιότη μας, είχαμε ακούσει;»
Friedrich Hölderlin, «Άρτος και Οίνος, 4», στο: Ελεγείες, ύμνοι και άλλα ποιήματα, μετ. Στ. Νικολούδη, Αθήνα: Άγρα, 1996, σ. 49.

7.
«[…] οι Έλληνες ελέγχουν λιγότερο το ιερό πάθος, μια και αυτό τους είναι έμφυτο, ενώ απεναντίας διαπρέπουν με το χάρισμά τους όσον αφορά την παρουσίαση, αρχίζοντας με τον Όμηρο, εφόσον αυτός ο ασυνήθιστος άνδρας είχε μιαν αρκετή θερμή ψυχή ώστε να διαρπάξει τη δυτική Ηραία νηφαλιότητα προς όφελος του απολλώνιου βασιλείου του, και κατ’ αυτόν τον τρόπο να ιδιοποιηθεί αληθινά το ξένο.»
Friedrich Hölderlin, «1η Επιστολή στον C. U. von Boehlendorff», μετ. Β. Μπιτσώρης, στο: Ελεγείες, ύμνοι και άλλα ποιήματα, μετ. Στ. Νικολούδη, Αθήνα: Άγρα, 1996, σ. 208.

8.
«Το αθλητικό των ανθρώπων του Νότου, στα ερείπια του αρχαίου Πνεύματος, με εξοικείωσε περισσότερο με την καθαυτό ουσία των Ελλήνων• γνώρισα τη φύση τους και τη σοφία τους, το σώμα τους, τον τρόπο με τον οποίο μεγάλωσαν στο κλίμα τους, κα τον κανόνα με τον οποίο προστάτευαν τον αγέρωχο Δαίμονα από τη βία του Στοιχείου.»
Friedrich Hölderlin, «2η Επιστολή στον C. U. von Boehlendorff», μετ. Γ. Ξηροπαΐδης, στο: Ελεγείες, ύμνοι και άλλα ποιήματα, μετ. Στ. Νικολούδη, Αθήνα: Άγρα, 1996, σ. 211.