Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες – 5η εκδήλωση (Δεύτερο Μέρος)

15 Σεπτεμβρίου 2020

EXIT FULL SCREEN

ΔΙΑΡΚΕΙΑ 00:36:32 ΠΡΟΒΟΛΕΣ 491

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΟΜΙΛΙΑΣ

Ομιλητές
Δαμηλάκου Μαρία

Γλώσσα
Ελληνική

Ημερομηνία
15/09/2020

Διάρκεια
00:36:32

Εκδήλωση
Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες

Χώρος
Κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών

Διοργάνωση
Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ)
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Κατηγορία
Ιστορία, Λογοτεχνία

Ετικέτες
1821, Ελληνική Επανάσταση, 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, Αμερική, Αμερικανική ήπειρος, επανάσταση, Λατινική Αμερική, Ισπανική αυτοκρατορία, αποικίες, ισπανικές αποικίες, Ισπανία

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ) διοργανώνουν μια σειρά επιμορφωτικών διαλέξεων με θέμα «Η επανάσταση του 1821, κινητήριες ιδέες και συλλογικότητες».

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει έξι εκδηλώσεις, στις οποίες θα υπάρχουν δύο εισηγήσεις: μία ιστορική και μία φιλολογική. Οι εισηγητές θα αναδείξουν πλευρές της διαδρομής από την πολυεθνική αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος, θέτοντας στο επίκεντρο των ανακοινώσεών τους ζητήματα της διεθνούς και ελληνικής ιστορίας και της νεοελληνικής γραμματείας.

Ο κύκλος θα ολοκληρωθεί με ένα στρογγυλό Τραπέζι, βασισμένο στις νεότερες προσεγγίσεις της ιστοριογραφίας γύρω από την Επανάσταση. Εισηγητές θα είναι ιστορικοί και φιλόλογοι από πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα οι οποίοι θα φωτίσουν γεγονότα και κείμενα μέσα από διαφορετικές οπτικές τους.

Το BLOD βιντεοσκόπησε και δημοσιεύει την πέμπτη εκδήλωση του κύκλου, της οποίας δημοσιεύεται εδώ το 2ο μέρος:

Μαρία Δαμηλάκου, Το 1821 μέσα από μια παγκόσμια προοπτική: παραλληλισμοί με τις επαναστάσεις της Αμερικάνικης ηπείρου

Η ιστορική συγκυρία στην οποία εγγράφεται το ελληνικό 1821 είναι η εποχή των Ναπολεόντειων πολέμων και η μεταναπολεόντεια περίοδος η οποία χαρακτηρίστηκε από την παλινόρθωση των δυνάμεων της συντήρησης και της καθεστηκυίας τάξης. Κατά την πυκνότατη αυτή περίοδο, που αποτελεί βέβαια μέρος της μεγάλης Εποχής των Επαναστάσεων που διαμόρφωσε τον νεωτερικό κόσμο, σημειώθηκε ένα πραγματικό επαναστατικό κύμα που απλώθηκε σε όλη τη Νότιο Ευρώπη, την Κεντρική και Νότιο Αμερική και την Καραϊβική (αναφέρομαι κυρίως στη γαλλική Αϊτή). Ένα κύμα που διαπέρασε και κλόνισε πολύ διαφορετικά αυτοκρατορικά συστήματα κυριαρχίας όπως το ισπανικό και το οθωμανικό και συνέδεσε, μέσω των φιλελεύθερων ιδεών και της δράσης, τους λαούς της ευρω-αμερικανικής περιφέρειας. Στην ανάλυσή μου θα σταθώ κυρίως στα επαναστατικά κινήματα της άλλοτε Ισπανικής Αμερικής και θα προσπαθήσω να θέσω ορισμένα ζητήματα που δείχνουν αναλογίες, διασυνδέσεις και συσχετισμούς με την Ελληνική Επανάσταση.

Α) Η επιλογή της επανάστασης στη Ναπολεόντεια και μεταναπολεόντεια εποχή
• Βασική θέση: οι επαναστάσεις που μελετούμε δεν ήταν μονόδρομος, δεν ήταν μοναδικές και αναπόφευκτες λύσεις.

• Λύσεις σε τι; Λύσεις στις κρίσεις των αυτοκρατορικών συστημάτων που οδήγησαν στις επαναστάσεις και στις εθνικές ανεξαρτησίες για τις οποίες συζητούμε. Η πολύ πλούσια σχετική ιστοριογραφία τόσο για την Ελληνική όσο και για τις Λατινοαμερικανικές επαναστάσεις έχει δείξει πως η συγκυρία των Ναπολεόντειων πολέμων και η εποχή που άνοιξε μετά την πτώση του Ναπολέοντα, προκάλεσε κρίσεις απονομιμοποίησης του καθεστώτος κυριαρχίας και στις δύο περιπτώσεις.

• Στην Ισπανική αυτοκρατορία η κρίση προέκυψε με την κατάληψη της Ιβηρικής χερσονήσου από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα. Το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε το 1808 από την αναγκαστική παραίτηση του Ισπανού βασιλιά Φερδινάνδου, οδήγησε τους λαούς της μητρόπολης και των αποικιών στην αναζήτηση μιας νέας πολιτικής νομιμότητας που κατέληξε στον διαχωρισμό τους.

• Η παρακολούθηση στη μικρή διάρκεια της πολιτικής διαδικασίας που ξετυλίχθηκε αυτή την περίοδο στην Ισπανική αυτοκρατορία φωτίζει το πώς υφάνθηκε η επιλογή της επαναστατικής ρήξης και της ανεξαρτησίας μέσα από μια σειρά από άλλους πιθανούς δρόμους που ανοίγονταν. Ανάλογες διαδικασίες υπάρχουν και στην ελληνική περίπτωση και η κοινή θεώρησή τους μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες συγκρίσεις.

• Διαχωρισμός της Ισπανικής Αμερικής σε δύο «κόσμους», στις πιστές στη μητρόπολη και στις εξεγερμένες κτήσεις, οι οποίοι κάποιες στιγμές συγκρούστηκαν και μεταξύ τους. Οι διαφορετικές στάσεις των ισπανικών αποικιών απέναντι στο φιλελεύθερο κάλεσμα της μητρόπολης οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στις διαφορές ως προς τον οικονομικό προσανατολισμό, τις εθνο-κοινωνικές δομές αλλά και τη θεσμική παράδοση που είχαν τα διάφορα τμήματα της ισπανικής αυτοκρατορίας στην Αμερική.

• Η τελική φάση της ανεξαρτησίας της Ισπανικής Αμερικής εκτυλίχθηκε στο πλαίσιο της δεύτερης φιλελεύθερης επανάστασης που σημειώθηκε στην Ισπανία την περίοδο 1820-1823, Αυτό μας φέρνει πιο κοντά στην άμεση συγκυρία της Ελληνικής Επανάστασης. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτή ακριβώς η ισπανική φιλελεύθερη επανάσταση, η οποία συνδέεται με μια σειρά από φιλελεύθερα κινήματα στον Μεσογειακό χώρο (στη Νάπολη, στο Πεδεμόντιο, στην Πορτογαλία) αλλά και με το δικό μας 1821, πυροδότησε πολύ διαφορετικές αντιδράσεις στις ισπανικές κτήσεις της Αμερικής που ακόμα παρέμεναν κάτω από το αποικιακό καθεστώς. Η περίπτωση του Μεξικού, της σημαντικότερης μάλλον ισπανικής αποικίας, είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική.

• Η επιλογή της επανάστασης και της ανεξαρτησίας και η υποστήριξή της, από την πλευρά των πατριωτών, σε στρατιωτικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο μας οδηγεί στο δεύτερο ζήτημα που θέλω να θέσω, αυτό της διαμόρφωσης του νεωτερικού πολιτικού κόσμου κατά την εποχή που εξετάζουμε.

Β) Ο νεωτερικός πολιτικός χάρτης: η πολυκεντρική προσέγγιση

• Τα τελευταία χρόνια έχει κερδίσει έδαφος στην ιστοριογραφία η ιδέα της πολυκεντρικότητας όσον αφορά τη διαδικασία διαμόρφωσης των νεωτερικών ιδεών. Πολύ σημαντικά έργα ξεφεύγουν από τον καθιερωμένο κεντρικό άξονα Δυτική Ευρώπη – Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και στρέφουν την προσοχή τους στα διαφορετικά «εργαστήρια» νεωτερικής σκέψης και πολιτικών πειραματισμών που διαμορφώθηκαν στην ευρω-αμερικανική περιφέρεια.

• Κοινά ερωτήματα γύρω από τη διαδικασία συγκρότησης της νέας πολιτικής κοινότητας, τις εντάσεις που σε κάθε περίπτωση αναπτύχθηκαν ανάμεσα στο παλαιό και στο καινούργιο και για το πώς η νέα δημοκρατική θεσμικότητα διέλυσε προϋπάρχουσες ιεραρχίες και ανισότητες για να δημιουργήσει όμως νέες, οι οποίες έγιναν με τη σειρά τους πηγή νέων εντάσεων και συγκρούσεων. Διαφορετικοί λαοί προερχόμενοι από διαφορετικά συστήματα κυριαρχίας ταύτισαν την ελευθερία με τον συνταγματισμό ως κανονιστικό πλαίσιο, επέλεξαν το δημοκρατικό πολίτευμα και δοκιμάστηκαν με την ερμηνεία εννοιών όπως η λαϊκή κυριαρχία, η πατρίδα και, βέβαια, το έθνος.

• Κοινό στοιχείο: τα πολιτικά προγράμματα που επεξεργάστηκαν οι πρωταγωνιστές των επαναστάσεων που συνεξετάζουμε ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ του ιδεατού και μιας πιο ρεαλιστικής ανάγνωσης της πραγματικότητάς τους.

• Ένα άλλο ενδιαφέρον ζήτημα που προσφέρεται για συγκριτικές προσεγγίσεις είναι το πάνω σε ποιες βάσεις άρχισε να συγκροτείται αυτή την περίοδο η εθνική ταυτότητα. Ο «Αμερικανός» –ο οποίος, ως όρος, στον λόγο των επαναστατών κρεολών δεν είχε καμία σχέση με τον πολίτη των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής αλλά αφορούσε μόνο στους κατοίκους της Ισπανικής Αμερικής– ήταν το «τέκνο» της αμερικανικής γης, ανεξάρτητα από το χρώμα και την καταγωγή του, το οποίο είχε υποστεί συνεχείς «βαρβαρότητες» και «ταπεινώσεις» από τον Ισπανό κατακτητή. Η συγκρότηση του Αμερικανού ως υποκειμένου στηρίχθηκε στην ιδέα της ενότητας μεταξύ των ιθαγενών πληθυσμών και των επαναστατημένων κρεολών: οι πρώτοι κατακτήθηκαν βίαια και έγιναν μάρτυρες της διάλυσης των πολιτισμών τους, ενώ οι δεύτεροι υπέστησαν για αιώνες τις αυθαιρεσίες του αποικιακού καθεστώτος που τους είχε παραγκωνίσει σε σχέση με τους Ισπανούς από τη μητρόπολη. Η αναζήτηση της ιστορικής συνέχειας υπήρξε, ως γνωστό, καθοριστικής σημασία και στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ελληνικού έθνους.

• Ωστόσο, τα όρια των επιμέρους νέων εθνών ήταν ασαφή αφού αυτά λόγω της κοινής ισπανικής παράδοσης δεν μπορούσαν να βασιστούν στη γλώσσα και τη θρησκεία ούτε σε άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Αυτή η ασάφεια των ορίων των νέων εθνών οδήγησε σε μακροχρόνιους πολέμους που καθυστέρησαν τη διαδικασία της εθνικής συγκρότησης στη Λατινική Αμερική. Η ελληνική περίπτωση είναι βέβαια πολύ διαφορετική ως προς αυτό το θέμα, αφού το έθνος ορίστηκε με πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, αν δούμε το έθνος ως πολιτική κοινότητα που έπρεπε να οριστεί και να συγκροτηθεί, τότε ανοίγουν δρόμοι για γόνιμες συγκρίσεις. Σε αυτή την προσέγγιση η μελέτη του τοπικού παράγοντα αποκτά μεγάλη σημασία.

Γ) Ο τοπικός παράγοντας και οι ανταγωνιστικές μορφές πολιτικές κυριαρχίας

• Η μελέτη των επαναστάσεων για τις οποίες συζητούμε μας έχει δείξει ότι η μετάβαση από την αυτοκρατορία στα κυρίαρχα έθνη δεν ήταν ούτε απλή ούτε γραμμική διαδικασία. Γνωρίζουμε ότι τόσο στην Ελληνική όσο και στις Λατινοαμερικανικές Επαναστάσεις αναπτύχθηκαν ανταγωνιστικές μορφές πολιτικής κυριαρχίας, οι οποίες προκάλεσαν εμφύλιες συγκρούσεις.

• Η πρόσφατη ιστοριογραφία έχει δείξει το πώς οι Ισπανοαμερικανοί επαναστάτησαν ως τοπικοί «λαοί» – σε πληθυντικό αριθμό – οι οποίοι συγκρότησαν, στις πρωτεύουσες και στις επαρχιακές πόλεις των ισπανικών αντιβασιλειών της Αμερικής, τοπικές κυβερνητικές επιτροπές και ανέλαβαν την εκπροσώπηση των εδαφών της περιφέρειάς τους. Με άλλα λόγια, η τοπική κοινότητα έγινε η πηγή των πολιτικών δικαιωμάτων.

• Αναλογίες με την ελληνική περίπτωση υπάρχουν παρά τις αναμενόμενες διαφορές. Ξέρουμε ότι και στην Ελληνική Επανάσταση, σε πρώτη φάση, η λαϊκή κυριαρχία εκφράστηκε μέσω τοπικών συνελεύσεων που αργότερα αντικαταστάθηκαν από περιφερειακούς οργανισμούς διοίκησης οι οποίοι ψήφισαν καταστατικούς χάρτες, τα λεγόμενα τοπικά πολιτεύματα. Διαμορφώθηκε έτσι μια νέα ιεραρχία μεταξύ τοπικών κυριαρχιών που έπαιξε κεντρικό ρόλο στη μετάβαση στην εθνική πολιτική τάξη.

• Στις πρώην ισπανικές κτήσεις η κεντρική εξουσία αναμετρήθηκε έντονα με τον τοπικό παράγοντα. Οι επαρχιακοί αρχηγοί διεκδίκησαν διαφορετικούς βαθμούς αυτονομίας από την κεντρική εξουσία. Αυτοί οι τοπικοί αρχηγοί ήταν οι «καουδίγιος» που εναντιώθηκαν στις ηγεμονικές διαθέσεις των πρωτευουσών που ήθελαν να λειτουργούν ως νέες μητροπόλεις. Ως αποτέλεσμα, κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα σε όλες τις πρώην ισπανικές κτήσεις της Αμερικής, σημειώθηκαν αιματηροί εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των υποστηρικτών του συγκεντρωτικού εθνικού κράτους και των οπαδών της συνομοσπονδίας. Γνωρίζουμε καλά ότι εμφύλιοι πόλεμοι ξέσπασαν και στην Ελληνική Επανάσταση, γι’ αυτό θεωρώ ότι οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Ισπανική Αμερική μπορούν να φωτίσουν και ορισμένες άλλες διαστάσεις των ελληνικών εμφύλιων συγκρούσεων.

• Οι εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ ενωτικών και οπαδών της συνομοσπονδίας, περιέπλεξαν τον προσδιορισμό των ορίων των νέων εθνών και προκάλεσαν τη διάσπαση των εδαφών των ισπανικών αποικιών σε πολλές μικρές επικράτειες. Σε αυτές έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου πολλοί παράλληλοι πολιτικοί πειραματισμοί, επαρχιακής εμβέλειας, που η μεταγενέστερη εθνοκεντρική ανάγνωση των επαναστάσεων ανέλαβε σε συνενώσει σε μία και μοναδική διαδικασία.

• Οι ηγετικές ομάδες που διαμορφώθηκαν γύρω από την κεντρική εξουσία, οι οποίες τελικά επικράτησαν, ερμήνευσαν τις διεκδικήσεις των επαρχιών για αυτονομία ως αναρχική τάση και εμπόδιο για την οργάνωση του εθνικού κράτους. Αυτές οι θέσεις κυριάρχησαν στις επίσημες εθνικές ιστορίες του 19ου αιώνα.

• Στην ελληνική περίπτωση παρόλο που ο τοπικός παράγοντας από μόνος του δεν έπαιξε τον πρώτο ρόλο στις εμφύλιες συγκρούσεις, έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς συναρθρώθηκε η έννοια της τοπικής κυριαρχίας με άλλους συσχετισμούς εξουσίας που με τη σειρά τους συνδέονταν με τις παλαιές και νέες ανισότητες και ιεραρχίες. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να φωτιστεί καλύτερα ο ρόλος που έπαιξαν οι τοπικές κυριαρχίες στο πέρασμα από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος.

Δ) Διεθνική φιλελεύθερη αδελφοσύνη. Ο φιλελληνισμός στη Νότιο Αμερική

• Είναι γνωστό ότι αυτή την περίοδο δραστήρια κοινωνικά δίκτυα συνέδεσαν μέσω της κυκλοφορίας ιδεών, της συνωμοτικής δράσης και του επαναστατικού ακτιβισμού, τόσο μακρινές γωνιές όπως η Ελλάδα και η Νότιος Αμερική. Τα τελευταία χρόνια ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες μελέτες έχουν δείξει την ύπαρξη μιας ριζοσπαστικής Φιλελεύθερης Διεθνούς, μέλη της οποίας συμμετείχαν και στην Ελληνική Επανάσταση και στους αγώνες των Ισπανοαμερικανών.

• Πέρα από αυτά τα ριζοσπαστικά κοινωνικά δίκτυα, στις επαναστατημένες περιοχές συνέρρευσαν και πολλά μεμονωμένα άτομα κινούμενα από διαφορετικά κίνητρα. Μεταξύ αυτών υπήρξαν ρομαντικοί λάτρεις της ελευθερίας, τυχοδιώκτες καθώς και μισθοφόροι στρατιωτικοί που είχαν αποστρατευθεί μετά τη λήξη των Ναπολεόντειων πολέμων. Η περίπτωση του λόρδου Κόχραν.

• Μαρτυρείται επίσης η συμμετοχή δύο ελλήνων ναυτικών στον αγώνα της ανεξαρτησίας της Αργεντινής από την Ισπανία. Πρόκειται για τον Νικόλαο Κολμανιάτη από την Ύδρα, που έφτασε στην Αργεντινή το 1811 και έλαβε μέρος σε σειρά ναυμαχιών και για τον Μιχαήλ Σ. Σπύρου, πιθανώς από την Μυτιλήνη, ο οποίος το 1814 ανατίναξε ηρωικά το πλοιάριό του για να μην παραδοθεί στους Ισπανούς.

• Υπήρχε βέβαια και η νοερή φιλελεύθερη κοινότητα ιδεών που ένωνε τους επαναστάτες. Οι επαναστατημένοι Έλληνες και Λατινοαμερικανοί γνώριζαν και παρακολουθούσαν οι μεν τους αγώνες των δε. Στα κείμενα της περιόδου ο αγώνας του άλλου λειτουργεί ως αφορμή για συγκρίσεις και ως καθρέφτης. Ο ίδιος ο Σιμόν Μπολίβαρ θα αντλήσει έμπνευση και επιχειρήματα για τα σχέδιά του από τα πολιτικά μαθήματα που έδωσε η ελληνική αρχαιότητα αλλά και από τον σύγχρονο αγώνα των Ελλήνων.

• Κοινός τόπος στην επαναστατική σκέψη της Ισπανικής Αμερικής είναι η καταδίκη του οθωμανικού δεσποτισμού που πάντα συγκρίνεται με την αυθαιρεσία και τον τυραννία των Ισπανών κατακτητών.

• Ο φιλελληνισμός ενσωματώθηκε στη σκέψη των επαναστατημένων λαών της Ισπανικής Αμερικής. Οι επαναστατημένοι Λατινοαμερικανοί ταυτίστηκαν με τον αγώνα των Ελλήνων βλέποντας τον Ισπανό ως «άλλο», ως κατακτητή, και τόνισαν τον κοινό αγώνα τους ενάντια στο δεσποτισμό.

• Σε άλλα έργα που κυκλοφόρησαν στην Ισπανική Αμερική στις δεκαετίες του 1810 και 1820, τα νεωτερικά πολιτικά επιχειρήματα συνυπάρχουν με παλαιά στερεότυπα που τονίζουν τη γειτνίαση και τους δεσμούς αίματος της Ισπανίας με την Αφρική λόγω της αραβικής κατάκτησης. Στα έργα αυτά ο Ισπανός γίνεται «άλλος», μη καθαρός φυλετικά και θρησκευτικά, και χρωματίζεται με τα χαρακτηριστικά του Μαυριτανού και με την βαρβαρότητα του Ασιάτη.

• Αξίζει να σημειωθεί και η κυκλοφορία μιας σειράς φιλελληνικών ποιημάτων αυτή την περίοδο, από την Αργεντινή μέχρι το Μεξικό και την Κούβα. Σε αρκετά από αυτά τα ποιήματα ο αγώνας των σύγχρονων Ελλήνων εμφανίζεται ως συνέχεια των περσικών πολέμων και η Ελλάδα γίνεται σύμβολο της παγκόσμιας Ελευθερίας.

Ε) Τα νέα έθνη και οι προοπτικές τους

• Η παρουσίαση κλείνει με λίγες σύντομες σκέψεις γύρω από τις προοπτικές που άνοιξε στα νέα έθνη για τα οποία συζητούμε, ο τρόπος με τον οποίο επιτεύχθηκε η ανεξαρτησία τους και η εθνική συγκρότηση.

• Σκέψεις γύρω από τις αλλαγές που επήλθαν σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο από την επαναστατική διαδικασία και τη διαδικασία της εθνικής συγκρότησης που ακολούθησε. Στο νέο πολιτικό και οικονομικό τοπίο που δημιουργήθηκε επήλθαν μεγάλες μεταβολές στις γεωοικονομικές ισορροπίες και μετακινήθηκε ο πολιτικός και οικονομικός άξονας επηρεάζοντας πολλές εδαφικές περιφέρειες. Αυτή η διαδικασία μεγάλωσε τις ανισότητες ανάμεσα στα κράτη της περιοχής, αλλά και στο εσωτερικό τους, ανάμεσα στις επαρχίες τους. Ανάλογες ανακατατάξεις σημειώθηκαν και στον ελλαδικό χώρο.

• Η επαναστατική διαδικασία καθόρισε επίσης σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο εντάχθηκαν τα νέα έθνη στο παγκόσμιο σύστημα. Αναφέρομαι κυρίως για τη θέση τους ως κρατών της παγκόσμιας περιφέρειας, με σχέση εξάρτησης από τις μεγάλες πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις. Συγκρινόμενη με την ελληνική περίπτωση, η ανάμιξη των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων στις λατινοαμερικανικές επαναστάσεις ήταν πιο περιορισμένη και έμμεση. Ωστόσο, μετά την ανεξαρτησία, η Αγγλία θα διαμόρφωνε μια νεοαποικιακή ουσιαστικά σχέση με αρκετές χώρες της Λατινικής Αμερική. Η περιφερειακή θέση των νέων εθνών της Λατινικής Αμερικής διατυπώθηκε άλλωστε και με το Δόγμα Μονρόε του 1823. Η εξάρτηση των νέων εθνικών κρατών ενισχύθηκε και από το εξωτερικό χρέος τους. Σημαντικό να σταθούμε στα δάνεια που συνήψαν την περίοδο της Επανάστασης τόσο οι Έλληνες όσο και τα νέα κράτη της Λατινικής Αμερικής.

• Η αυταρχική κατάληξη τόσο φιλελεύθερων επαναστάσεων όπως η Ελληνική και αυτές της Ισπανικής Αμερικής. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτή η αυταρχικότητα θα σημάδευε γενικότερα την ιστορία της Ελλάδας και της Λατινικής Αμερικής.

(Σημείωμα της ομιλήτριας)

ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

1. Αποσπάσματα από το κείμενο του Σιμόν Μπολίβαρ, «Επιστολή από τη Τζαμάικα», του 1815¹.

[…] Στα απολυταρχικά καθεστώτα δεν αναγνωρίζονται όρια στην άσκηση της εξουσίας: η βούληση του Σουλτάνου, του Χαν, του Ντέι² και άλλων δεσποτικών ηγεμόνων είναι ο ανώτατος νόμος και αυτή εκτελείται σχεδόν αυθαίρετα από τους πασάδες, τους Χαν και τους σατράπες της Τουρκίας και της Περσίας, που έχουν οργανώσει ένα σύστημα καταπίεσης στο οποίο συμμετέχουν οι υπήκοοι μέσα από τις διάφορες θέσεις εξουσίας που κατέχουν. Σε εκείνους έχει ανατεθεί η πολιτική, στρατιωτική, φορολογική και εκκλησιαστική διοίκηση. Αλλά σε τελική ανάλυση είναι Πέρσες οι επικεφαλής του Ισπαχάν, είναι Τούρκοι οι βεζίρηδες του Σουλτάνου, είναι Τάρταροι οι σουλτάνοι της αυτοκρατορίας των Ταρτάρων.

[…] Είναι μεγαλειώδης ιδέα η δημιουργία, σε όλο τον Νέο Κόσμο, ενός μόνο έθνους που με ένα κοινό δεσμό θα ενώνει τα επιμέρους μέρη μεταξύ τους και με το σύνολο. Καθώς έχει κοινή καταγωγή, μία γλώσσα, κοινές συνήθειες και θρησκεία, θα έπρεπε συνεπώς να έχει μόνο μία κυβέρνηση που θα συνένωνε, σε μια συνομοσπονδία, τα διαφορετικά κράτη που πρόκειται να σχηματιστούν. Αλλά αυτό δεν είναι δυνατό γιατί μη συγκρίσιμες κλιματικές συνθήκες, διαφορετικές γεωγραφικές θέσεις, αντικρουόμενα συμφέροντα, ανόμοια χαρακτηριστικά, χωρίζουν την Αμερική. Τι ωραίο θα ήταν ο Ισθμός του Παναμά να γινόταν για μας ό,τι η Κόρινθος για τους Έλληνες!

2. Απόσπασμα από τον Λόγο του Σιμόν Μπολίβαρ στην Εθνοσυνέλευση της Ανγκοστούρα, 1819³

[…] Το πολίτευμα της Βενεζουέλας ήταν, είναι και πρέπει να είναι η δημοκρατία. Οι βάσεις του πρέπει να είναι η λαϊκή κυριαρχία, η διάκριση των εξουσιών, η ελευθερία των πολιτών, η απαγόρευση της δουλείας, η κατάργηση της μοναρχίας και των προνομίων. Χρειαζόμαστε την ισότητα για να συγχωνεύσουμε ξανά σε ένα νέο μείγμα – ας το πω έτσι– τις ανθρώπινες κατηγορίες, τις πολιτικές γνώμες και τις κοινωνικές συνήθειες. Μετά, επεκτείνοντας τη ματιά μας στον μακρύ δρόμο που μας απομένει να διανύσουμε, ας εστιάσουμε την προσοχή μας στους κινδύνους που πρέπει να αποφύγουμε. Ας έχουμε την ιστορία οδηγό μας σε αυτή τη διαδρομή. Πρώτη η Αθήνα μας δίνει το πιο λαμπρό παράδειγμα μιας απόλυτης δημοκρατίας και είναι η ίδια που μας προσφέρει το πιο λυπηρό παράδειγμα της ακραίας αδυναμίας αυτής της μορφής διακυβέρνησης. Ο πιο σοφός από τους νομοθέτες της Ελλάδας δεν είδε να διατηρείται η Δημοκρατία του ούτε δέκα χρόνια και υπέφερε την ταπείνωση να πρέπει να παραδεχτεί την ακαταλληλότητα της απόλυτης δημοκρατίας για οποιαδήποτε κοινωνία, ακόμα και για την πιο καλλιεργημένη, μετριοπαθή και εγκρατή, επειδή ακριβώς προσφέρει μόνο στιγμιαίες λάμψεις ελευθερίας. Ας αναγνωρίσουμε, λοιπόν, ότι ο Σόλωνας έβγαλε τον κόσμο από την αυταπάτη του και του δίδαξε πόσο δύσκολο είναι να κυβερνώνται οι άνθρωποι με απλούς νόμους.

Η Δημοκρατία της Σπάρτης που φάνταζε ως χίμαιρα, είχε πιο πρακτικά αποτελέσματα από το ευφυές έργο του Σόλωνα. Η δόξα, η αρετή, η ηθική και συνεπώς η ευημερία του έθνους, ήταν το αποτέλεσμα της νομοθεσίας του Λυκούργου. Παρόλο που δυο βασιλείς σε ένα κράτος είναι δυο τέρατα που μπορεί να το καταβροχθίσουν, η Σπάρτη λίγους λόγους είχε να μετανιώσει για το διπλό στέμμα της. Ενώ η Αθήνα προσδοκούσε για τον εαυτό της την πιο εκπληκτική τύχη καθώς είχε καθιερώσει την απόλυτη κυριαρχία, ελεύθερες εκλογές για τους αξιωματούχους που άλλαζαν συχνά, και νόμους μετριοπαθείς, σοφούς και σύμφωνους με το πολιτικό πνεύμα. Ο Πεισίστρατος, σφετεριστής της εξουσίας και τύραννος, έκανε μεγαλύτερο καλό στην Αθήνα απ’ ό,τι οι νόμοι της. Και ο Περικλής, που επίσης σφετερίστηκε την εξουσία, ήταν ο πιο χρήσιμος πολίτης. Η Δημοκρατία της Θήβας δεν διήρκεσε πέρα από τον Πελοπίδα και τον Επαμεινώνδα. Γιατί ορισμένες φορές είναι οι άνθρωποι και όχι οι αρχές αυτοί που φτιάχνουν τις κυβερνήσεις. Οι κώδικες, τα συστήματα, οι κανονισμοί, όση σοφία και αν έχουν, είναι νεκρό γράμμα και λίγο επηρεάζουν τις κοινωνίες. Είναι οι ενάρετοι άνθρωποι, οι πατριώτες, οι πεφωτισμένοι, αυτοί που φτιάχνουν τις δημοκρατίες!

3. Φιλελληνικό ποίημα (απόσπασμα)
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό La Abeja Argentina (Buenos Aires), No 2, 15 Μαΐου 1822⁴.

Στην Ελλάδα
Ύμνος
[…] Στον τόσο δύσκολο μα ευγενικό σας αγώνα
Υψώστε ήσυχοι το μέτωπο
Ο Θεός προστατεύει σε μια τόσο σκληρή μάχη,
Τον ήρωα της πατρίδας και την πίστη.

Ας βασιλεύσει στους στρατούς των Ελλήνων
Ομόνοια, ένας πόθος και ένα πάθος,
Όλοι μαζί πάρτε όρκο και κανένας μην τον αθετήσει,
Νίκη ή ένδοξος θάνατος.

Τι αμφιβάλλετε! Δείτε που σας πλέκουν στεφάνια
Από τους μεγαλειώδεις αιθέρες
Αυτοί που την αθάνατη δόξα κερδίσαν
Εκεί στα Λεύκτρα, στις Πλαταιές, στον Μαραθώνα.

[…] Είθε σε κάθε έναν από τους ρωμαλέους Έλληνες
να βρει ο βάναυσος εχθρός
το πείσμα εκείνων
που έδωσαν όνομα αθάνατο στις Θερμοπύλες.

_{¹ Πηγή: Σιμόν Μπολίβαρ, Ο απελευθερωτής των συνειδήσεων. Θεμελιώδη κείμενα (επιμ./μτφρ./σχόλια Μ. Δαμηλάκου), Αθήνα, Νότιος Άνεμος, 2014.}
_{² βΤίτλος του μουσουλμάνου κυβερνήτη, εκπροσώπου της οθωμανικής δυναστείας, που ασκούσε την εξουσία στη διοίκηση της Αλγερίας.}
_{³ Πηγή: Σιμόν Μπολίβαρ, ό.π.}
_{⁴ Πηγή: Eva Latorre-Broto, “Filohelenismos hispánicos. Lo griego como referente de autorrepresentación en los discursos ideológicos de España e Hispanoamérica (1821-1824)”, Tesis de doctorado, Universidad Complutense de Madrid, 2019, p. 542.}

Δαμηλάκου Μαρία Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Η Μαρία Δαμηλάκου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, με γνωστικό αντικείμενο «Ιστορία της Αμερικανικής Ηπείρου». Από το 2003 διδάσκει Ιστορία της Λατινικής Αμερικής και στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Έχει συμμετάσχει σε αρκετά ερευνητικά προγράμματα που αφορούν τη μετανάστευση, την εργασία και ζητήματα ταυτότητας στις χώρες της Νοτίου Αμερικής. Από το 2001 συμμετέχει ως ερευνήτρια στο Αρχείο Προφορικής Ιστορίας και Φωτογραφίας Γυναικών (Archivo de Palabras e Imágenes de Mujeres), με έδρα τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μπουένος Άιρες. Είναι συγγραφέας των έργων Έλληνες μετανάστες στην Αργεντινή: διαδικασίες συγκρότησης και μετασχηματισμοί μιας μεταναστευτικής κοινότητας, 1900-1970 (2004) και Ιστορία της Λατινικής Αμερικής από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα (2014). Έχει επιμεληθεί τα έργα Θέματα και τάσεις της σύγχρονης Λατινοαμερικανικής ιστοριογραφίας (2010), Σιμόν Μπολίβαρ. Ο απελευθερωτής των συνειδήσεων. Θεμελιώδη κείμενα (2014), καθώς και τον τόμο 200 χρόνια από τα επαναστατικά κινήματα για την ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής, 1810-2010 (2011).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adelman, Jeremy, Sovereignty and Revolution in the Iberian Atlantic, Princeton, Princeton University Press, 2006.

Breña, Roberto, “Independence Movements in the Americas during the Age of Revolution”, Fiar Vol. 11, no 1 (April 2018) 47-79.

Breña, Roberto, “The Cádiz Liberal Revolution and Spanish American Independence”, στο J. Tutino (ed.), New Countries. Capitalism, Revolutions and Nations in the Americas, 1750-1870, Durham, Duke University Press, 2016, p. 71-106.

Castillo Didier, Miguel, Φρανσίσκο ντε Μιράντα: Πρόδρομος, ήρωας και μάρτυρας της Λατινοαμερικανικής Ανεξαρτησίας (επιμ./μτφρ./σχόλια Μ. Δαμηλάκου), Αθήνα, Νότιος Άνεμος, 2013.

Chust, Manuel (ed.), Doceañismos, constituciones e independencias. La Constitución de 1812 y América, Μαδρίτη, MAPFRE, 2006.

Δαμηλάκου, Μαρία – Χρήστος Λούκος (επιμ.) 1810-2010: 200 χρόνια από τα επαναστατικά κινήματα για την Ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής, Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε., 2011.

Δαμηλάκου, Μαρία, Ιστορία της Λατινικής Αμερικής. Από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα, Αθήνα, Αιώρα, 2015 (2η έκδ.). Κεφάλαια 1-3.

Δαμηλάκου, Μαρία, «Απελευθερωτής λαών, αυταρχικός ηγέτης ή ουτοπικός οραματιστής; Προσλήψεις του Μπολίβαρ από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα», στο: Κ. Δέδε – Δ. Δημητρόπουλος (επιμ.), «Η ματιά των άλλων». Προσλήψεις προσώπων που σφράγισαν τρεις αιώνες (18ος – 20ός), Αθήνα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/ΕΙΕ, 2012, σ. 173-192.

Domínguez, Jorge, Insurrección o lealtad: la desintegración del imperio español en América, Μεξικό, Fondo de Cultura Económica, 1985.

Fernández-Armesto, Felipe, The Americas. A Hemispheric History, The Modern Library, 2003.
Guerra, François-Xavier, Modernidad e independencies. Ensayos sobre las revoluciones hispánicas, Μαδρίτη, MAPFRE, 1992.

Καρακατσούλη, Άννα, «Μαχητές της ελευθερίας» και 1821: η ελληνική επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, Αθήνα, Πεδίο, 2016.

Klooster, Wim, Revolutions in the Atlantic World. A Comparative Perspective, Νέα Υόρκη, New York University Press, 2009.

Langley, Lester D., The Americas in the Age of Revolution, 1750-1850, New Haven, Yale University Press, 1996.

Latorre - Broto, Eva, “Filohelenismos hispánicos. Lo griego como referente de autorrepresentación en los discursos ideológicos de España e Hispanoamérica (1821-1824)”, Tesis de doctorado, Universidad Complutense de Madrid, 2019.

Λούκος, Χρήστος, «Τα επαναστατικά κινήματα του 1810 στη Λατινική Αμερική - Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: Μερικοί παραλληλισμοί», στο Μ. Δαμηλάκου - Χρ. Λούκος (επιμ.) 1810-2010: 200 χρόνια από τα επαναστατικά κινήματα για την Ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής, Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε., 2011, σ. 71-86.

Lynch, John, The Spanish American Revolutions, 1808-1826, Νέα Υόρκη, Norton& Norton, 1986.

McFarlane, Anthony and Posada-Carbó, Eduardo (eds.), Independence and Revolution in Spanish America: Perspectives and Problems, Λονδίνο, University of London, Institute of Latin American Studies, 1999.

Μιράντα, Φρανσίσκο ντε, Ο Μιράντα στην Ελλάδα, μτφρ. Γιώργος Σκιάνης, Αθήνα, ΚΨΜ, 2009.

Μπολίβαρ, Σιμόν, Ο απελευθερωτής των συνειδήσεων. Θεμελιώδη κείμενα (επιμ./μτφρ./σχόλια Μ. Δαμηλάκου), Αθήνα, Νότιος Άνεμος, 2014.

Portillo-Valdés, José M., Crisis atlántica: Autonomía e independencia en la crisis de la monarquía hispana, Μαδρίτη, Marcial Pons/Fundación Carolina/Centro de Estudios Hispanos e Iberoamericanos, 2006.

Rodríguez O., Jaime Ε., The Independence of Spanish America, Cambridge, Cambridge University Press, 1998.

Rodríguez O., Jaime Ε., “The Emancipation of America”, The American Historical Review, Vol. 105, No. 1 (Feb., 2000), pp. 131-152.

Rodríguez O., Jaime Ε., México, Estados Unidos y los países hispanoamericanos. Una visión comparativa de la independencia, Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá, 2008.

Sabato, Hilda, Republics of the New World. The revolutionary political experiment in the 19th century Latin America, Princeton, Princeton University Press, 2018.

Taboada, Hernán G.H., “La sombra del Oriente en la independencia americana”, στο S. Nagy-Zekmi (ed.), Moros en la costa. Orientalismo en Latinoamérica, Μαδρίτη, Iberoamericana, 2008, σ. 25-40.

Ternavasio, Marcela, «Eπαναστάτες απέναντι στο “έθνος των δύο ημισφαιρίων”: η ρητορική διαμάχη στο Ρίο ντε Λα Πλάτα κατά τα μετεπαναστατικά χρόνια», στο Μ. Δαμηλάκου (επιμ.), Θέματα και τάσεις της σύγχρονης λατινοαμερικανικής ιστοριογραφίας, Αθήνα, Μνήμων, 2010, σ. 117-139.

ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΟΜΙΛΙΕΣ