Η επίμαχη συνέχεια

Είναι γνωστό ότι ο Γερμανός ιστορικός Ιάκωβος – Φίλιππος Φαλλμεράιερ αμφισβήτησε στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα (με επιχειρήματα που κανείς δεν χρησιμοποιεί πλέον) τη συνέχεια του νεότερου ελληνισμού από την αρχαιότητα.

Σήμερα ορισμένοι Έλληνες διανοούμενοι εντάσσουν και την Ελλάδα στην καινοφανή θεωρία ότι τα «έθνη - κράτη» ιδρύθηκαν στον 19ο αιώνα. Προηγουμένως η ελληνική «ταυτότητα» ήταν κατ' αυτούς «εθνοτική» βασισμένη στη θρησκεία και τη γλώσσα, και όχι ακόμα «εθνική». Λογικά είναι δύσκολο να βρεθούν ουσιώδεις διαφορές ανάμεσα στις «εθνοτικές» κοινότητες της Τουρκοκρατίας και το μετέπειτα «εθνικό» κράτος, αφού οι δύο περιπτώσεις συνδέονται αδιάσπαστα με την ίδια θρησκεία και την ίδια γλώσσα: το εθνοτικό είναι κατ' ουσίαν και εθνικό.

Άλλωστε το εθνικό κράτος υπήρχε ήδη κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα, ως Βυζάντιο, πριν από την τουρκική κατάκτηση.

Αλλά και στην ελληνική αρχαιότητα λειτουργούσε ο θεσμός της «πόλης - κράτους», όπου όλες οι πόλεις μαζί συνέθεταν ένα κράτος, των Eλλήνων, όπως το παρουσίασε ο Ηρόδοτος, που μίλησε για τα στοιχεία που τους ένωναν και τους συνείχαν. (8,144). Ασφαλώς κανένας δεν μιλάει για το «όμαιμον», που ως εκ περισσού αμφισβήτησε ο Φαλλμεράιερ, αφού οι μετακινήσεις και οι αναμίξεις των λαών αποτελούν διιστορικό φαινόμενο. Η συνέχεια που συζητείται είναι ιστορική και πολιτισμική. Και αν υπήρξε μια μεταβολή στο ομόθρησκον, με την μεταβολή από την πολυθεΐα στο χριστιανικό μονοθεϊσμό, αυτό συνέβη με έναν τρόπο σπάνιο και ίσως μοναδικό στην Ιστορία: η χριστιανική θρησκεία που επικράτησε στο Βυζάντιο και συνεχίζεται ως σήμερα, διαδόθηκε αποκλειστικά μέσω της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, την οποία χρησιμοποιούσαν οι πατέρες της Εκκλησίας και άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Πολλοί μάλιστα από αυτούς ήσαν θαυμαστές ή και λάτρεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (Φώτιος, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, κ.ά.).

Το Βυζάντιο τελικά ολοκλήρωσε τον ελληνισμό που παρέλαβε. Αφενός παραμερίζοντας τον αρχαιοελληνικό πολυθεϊσμό και αφετέρου φέροντάς τον κοντά στην Ανατολή. Μάλιστα ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος τοποθετούσε την αρχή αυτής της σχέσης στους χρόνους του Αλεξάνδρου. Από τότε άρχισε, γράφει, η Ελλάδα να «εξανατολίζεται» .