Η Φωνή Πέραν της Γλώσσας. το ανέκφραστο στοιχείο στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη

ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ — σαν µια των ψυχικών αντίληψεων διατυπωµένη στην γλώσσα — ενυπάρχει ένα ανέκφραστο πεδίο κι η ίδια η ποιήση φαίνεται να είναι το µόνο όπλο, που µπορεί να δαµάζει την γλώσσα — και µέσω της ίδιας γλώσσας — να ανοίγει ο δρόµος στην αποκάλυψη λεπτών ψυχικών καταστάσεων. Ο Ελύτης περιγράφει το φαινόµενο σαν ένα «σπινθήρα που τινάζουν εκάστοτε δύο λέξεις κατάλληλα τοποθετηµένες.» Αλλού µιλαεί για την ποιητική νοηµοσύνη, τη ποιητική µατιά. Σε ενα δοκίµιο παρουσιάζει αυτό το βασικό ζήτηµα που αγγίζει το Eίναι, της ποιητικής του αντίληψης: «Ετσι, αν καί δε µ΄ εγκαταλείπει εύκολα η εντύπωση της µέρας που µε βρήκε, κάπως ξαφνιασµένο, να πρωταντικρίζω το βιβλιαράκι των Ωδών, κρέµοµαι πάντοτε από την αµφιβολία εάν ήταν ο τόνος της φωνής του Ανδρέα Κάλβου περισσότερο, ή τα θέµατα κι οι ιδέες του που ήξεραν από µιάς αρχής να µε γοητέψουν.»

Υπάρχει εξάλλου όμως στη γλώσσα κάτι το τόσο στιγµαίο σαν µια κλεφτή µατιά ή ένα άγγισµα χεριού και η σύλληψη αυτού στο γραπτό είναι ύβρις. Μοιάζει περισσότερα µε εναν άγγελο που µόλις πέρασε. Η λέξη είναι µία προσωρινά τυχαία κατοικία της φωνής αυτής. Γράφει: «Μιλώ για κάτι που είναι και όχι. Κείνο το καίριο κι ένα, που το βρίσκεις σε µία πρώτη σελίδα κοριτσιού κι ώσπου να το ΄ξηγήσεις, χάνεται.»

Ο τόνος αυτός δεν πρέπει να συγχέεται µε τον γραµµατικό τονισµό, τις µελωδικές και δυναµικές µεταβολές της φωνής, που είναι αναγκαίες για να εµφανιστεί η δοµή της πρότασης¹. Ο Ελύτης συγκρίνει το ανέκφραστο με το κενό, που λάμψει ανάμεσα στους λίθους σε ένα ψιφιδοτό, αυτό το ανέκφραστο κάτι που ολοκληρώνει το έργο. Εποµένως το ανέκφραστο δίνει στο κείµενο φωνή. Πρόκειται για αγγίσµατα τόσο ευαίσθητα, ώστε να µη µπορέσουν να εκφραστούν στη γλώσσα, αφού συνίστανται από τη βαθιά ιδιαιτερότητα, που είναι αδύνατον να µετρηθεί ή να διασαφηνιστεί, αλλά που αστράφτει ανάµεσα σε δύο διαφορετικές λέξεις και συνοψίζουν το σύνολο, δηλαδή δίνουν το µοναδικό τούτο χρώµα, το οποίο αποκαλύπτει τον δηµιουργό.

«Το να ακούσεις την φωνή αυτή δεν είναι να καταλάβεις το ’ανέκφραστό’ αυτό, γιατί πώς να κατάλάβεις κάτι που δεν διατύπωνεται; Μοιάζει περισσότερο µε το να το δέχεσαι σαν µια ψηλάφιση. Μια αξιόπιστη φωνή αφήγησης, αντιστοιχεί στην κεντρική προοπτική της ζωγραφικής. Κάθε λογοτεχνική κατασκευή ορίζει ένα σηµείο, απ’ όπου το σύνολο αφήνεται να γίνει αντικείµενο στοχασµού. Το να διαβάζει κανείς ένα έργο είναι όµοιο µε το να αφουγκράζεται κάποιον τόνο στο βάθος, ο οποίος τόνος αναµιγνύεται µε όλους τους τονισµούς, µια απουσία ειρωνείας, που κατέχει καθε κείµενο, αν και µόνο έξω από τον εαυτό του, σαν ένα ελλειπτικό κέντρο που κείται στο ανέκφραστο. Όπως ο χορευτής µε το βήµα του µετατρέπει τη δύναµη ενός µυ σε µορφή», συνεχίσει, «ο οµιλητής αφήνει τις φωνές και τις κινήσεις του να περάσουν από το επίπεδο της ύλης και να γίνουν σηµείο. Ο τόνος ήδη βρίσκεται στο σώµα και ψάχνει µια ένωση µε τη γλώσσα.