Ιερά δώρα: κεραμικά αναθήματα από δύο πρόσφατες ανασκαφές βοιωτικών ιερών

Στην ομιλία παρουσιάζεται χαρακτηριστική κεραμική που βρέθηκε σε δυο διαφορετικούς τόπους λατρείας της Βοιωτίας: στο αστικό ιερό του Ηρακλή στην Θήβα και σε ένα μικρό αγροτικό ιερό γυναικείων θεοτήτων στον Ορχομενό. Πρόκειται για δώρα που προσφέρθηκαν εξαρχής ή αφού πρώτα χρησιμοποιήθηκαν στα λατρευτικά δρώμενα και κατόπιν αφιερώθηκαν από τους πιστούς στις λατρευόμενες θεότητες. Ο πλούτος των ευρημάτων και στις δυο περιπτώσεις είναι αξιομνημόνευτος, ωστόσο διαφέρουν στο σχήμα και στην ποιότητα.

Στο ιερό του Ηρακλή επικρατούν τα αγγεία συμποσίου (δηλ. αγγεία πόσης (κύπελλα, σκύφοι, κάνθαροι), μίξης οίνου (κρατήρες, λέβητες), σερβιρίσματος οίνου (οινοχόες), αλλά και λίγες υδρίες και αγγεία καλλωπισμού (πυξίδες, αρύβαλλοι) κτλ). Τα περισσότερα έχουν φυσικό μέγεθος και λίγα είναι μικρότερα του αναμενόμενου. Η διακόσμησή τους είναι συχνά εξαιρετικής ποιότητας και -ειδικά στις πρώιμες περιόδους- σχεδόν εφάμιλλη των αντίστοιχων αττικών αγγείων.

Αντίθετα, στα αφιερώματα από το αγροτικό ιερό του Ορχομενού περιλαμβάνονται πρωτίστως πήλινα ειδώλια, μικρογραφικά μη χρηστικά αγγεία (δηλ. αγγεία σε μικροσκοπικό μέγεθος) και δεκάδες ιδιόρρυθμα πήλινα στεφάνια, που όμοιά τους δεν έχουμε εντοπίσει αλλού έως σήμερα. Πολλά από αυτά τα ευρήματα κατασκευάστηκαν επί τόπου για τις ανάγκες της λατρείας, όπως μαρτυρεί ο μικρός κεραμικός κλίβανος που βρέθηκε πολύ κοντά στο ιερό.

Αντιπαραβάλλοντας τις πήλινες προσφορές των δυο ιερών διαπιστώνουμε ότι όσοι ήθελαν να τιμήσουν τις θεότητες προσέρχονταν με δώρα που προσιδίαζαν στο είδος και την ταυτότητα της λατρείας. Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο παλαιότερος χρονολογικά τόπος λατρείας του θεοποιημένου ήρωα Ηρακλή δέχεται κεραμικά δώρα από τα πιο πρωτοπόρα εργαστήρια της Θήβας και οπωσδήποτε πρώτης ποιότητας και ιδιαίτερης αξίας. Αντίθετα, το νεότερο χρονολογικά ιερό των γυναικείων θεοτήτων στον Ορχομενό περιορίζεται σε ευτελή κεραμικά αναθήματα, συχνά παλαιομοδίτικα –άχρηστα πάντως από χρηστική άποψη- κατασκευασμένα επί τόπου για τις ανάγκες της λατρείας.

Αναζητώντας τα αίτια αυτής της διαφοράς υπογραμμίζουμε ότι την εποχή ίδρυσης του ιερού του Ηρακλή εδραιώνονται οι πόλεις-κράτη, μέσα από ιδιαίτερα σκληρές κοινωνικές συγκρούσεις. Η βασιλεία τείνει να καταργηθεί, ενώ για την εξουσία παλεύουν τα παλαιά αριστοκρατικά γένη και η νέα τάξη εμπόρων που πλούτισε και μορφώθηκε μέσα από τα υπερπόντια ταξίδια της. Ο γεννημένος στην Θήβα Ηρακλής ίσως αντιπροσώπευε όλες αυτές τις συγκρουόμενες ομάδες: οι αριστοκράτες έβλεπαν σε αυτόν έναν όμοιό τους να θεοποιείται, ενώ οι αντίπαλοί τους έναν θνητό που ανεβαίνει στον Όλυμπο. Κατά κάποιον τρόπο αυτή η αμφισημία εξασφάλιζε στον ήρωα την αποδοχή των ανώτερων κοινωνικών τάξεων της εποχής και την προσφορά πολυτελών δώρων, αντάξια ενός ολύμπιου θεού. Επρόκειτο άλλωστε για έναν νέο θεό χωρίς προαπαιτούμενα στις λατρευτικές πρακτικές του.

Τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά στην περίπτωση του ιερού στον Ορχομενό. Εδώ τιμώνται γυναικείες θεότητες που σχετίζονται με την ευγονία και τον Κάτω Κόσμο, συνεπώς ιδιαίτερα συντηρητικές και αυστηρές. Η λατρεία τους αποκλείει τους νεωτερισμούς, διότι διακυβεύεται η γονιμότητα της γης και η επιβίωση ζώων και ανθρώπων. Οι γυναίκες που εκτελούσαν τις ιεροπραξίες και απέθεταν τις προσφορές στις θεές της βλάστησης πρέπει να είχαν υπόψη τους ότι όφειλαν να εκτελέσουν πιστά τα καθιερωμένα και ότι οι θεές τους δεν συγκινούνταν από την επίδειξη πλούτου. Συνεπώς, ο λιτός χαρακτήρας της λατρείας αποτελεί το διαχρονικό χαρακτηριστικό της, σε αντίθεση με την επιδεικτικότερη λατρεία του Ηρακλή στη Θήβα.