Institutions in crisis and European identity

Concepts of crisis: Διαθεματικές φιλοσοφικές διαλέξεις

Η σειρά διαλέξεων Concepts of crisis έχει ως στόχο να  θέσει υπό συζήτηση τη συνέχεια, τη ρήξη ή τον μετασχηματισμό της σκέψης στην Ελλάδα και τις Κάτω Χώρες και να εξετάσει μια ενδεχόμενη συνεργασία της Φιλοσοφίας με άλλoυς επιστημονικούς τομείς.
 

Η σειρά αποτελείται από τρεις συνεδρίες. Κάθε συνεδρία περιλαμβάνει διαλέξεις, από Έλληνες και Ολλανδούς Ακαδημαϊκούς, γύρω από ένα κεντρικό θέμα υπό τον γενικό τίτλο "Concepts of crisis".  Οι καταστάσεις κρίσης, αποτελούν συνήθως ασυνέχειες, οι οποίες αλλάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο μεταμορφώνονται οι κοινωνίες μας. Η οικονομική κρίση που σημαδεύει την εποχή μας, επηρεάζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλα τα ευρωπαϊκά κράτη αλλά και τις σχέσεις μεταξύ τους. Δημιουργεί νέες κοινωνικές συνθήκες και πολλοί είναι πλέον που αμφισβητούν το ευρωπαϊκό ιδεώδες του συγκερασμού των οικονομικών αναγκών και της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών. Αυτό μας προτρέπει να εξερευνήσουμε την ηθική στάση που πηγάζει από την κρίση, να προβληματιστούμε σχετικά με την ιδέα της δημοκρατίας, η οποία μοιάζει να χάνει την αξιοπιστία της και τελικά μας ωθεί να επαναπροσδιορίσουμε την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα και να διερευνήσουμε τις μεταβολές τις οποίες αυτή υπέστη κατά τη διάρκεια της κρίσης.
 

Η τρίτη συνεδρία είχε γενικό τίτλο Institutions in crisis and European identity. Ακολουθούν οι επιμέρους θεματικές που αναλύθηκαν από κάθε ομιλητή που συμμετείχε στη συνεδρία.
 

Ελληνιστική εποχή: συγγένειες με την παρούσα πολιτική, οικονομική και θεσμική κρίση
Μαρία Πρωτοπαπά-Μαρνέλη,  Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Ακαδημία Αθηνών
 

Τι συνέβη στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα στην Αθήνα αμέσως μετά την εισβολή του Αλεξάνδρου και την κατάκτηση της Ελλάδας και όλου του γνωστού κόσμου; Πώς θα μπορούσε συγκεκριμένα ένας Αθηναίος πολίτης να αντιμετωπίσει και να υποστηρίξει αυτήν την πολιτική αλλαγή ως πολιτιστικό γεγονός; Οι συνέπειες αυτού του περιστατικού επιβεβαιώνουν την έναρξη της Ελληνιστικής περιόδου, η οποία οδήγησε στην παρακμή της ελληνικής υπεροχής και στην ανάδυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση οδήγησε τελικά στο μετασχηματισμό της νοοτροπίας του πολίτη, η προσπάθεια του οποίου επικεντρώνεται στη ψυχολογική και ουσιαστική επιβίωσή του ως ανθρώπινου όντος.
 

Από αυτά τα κρίσιμα γεγονότα προκύπτει ένας μεγάλος αριθμός φιλοσόφων και Σχολών, οι οποίοι σκοπεύουν να προσφέρουν στους ανθρώπους την πνευματική υποστήριξη για να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, η πολιτική κρίση λειτουργεί ως πνευματικό εργαστήριο καθώς ο άνθρωπος, μόνος και απροστάτευτος, ψάχνει τον τρόπο να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο και τον φόβο από μια νέα οπτική γωνία, ανακαλύπτοντας μια τέχνη βίου που του προσφέρεται μέσω της φιλοσοφίας.
 

Η Φιλοσοφία επηρεάζει τον άνθρωπο θεραπευτικά αποδεικνύοντας ότι η καλλιέργεια της διανόησης του είναι ο μόνος τρόπος για να ζήσουμε  αξιοπρεπώς και να αντιμετωπίσουμε ιστορικές στιγμές κοινωνικής και πολιτικής κρίσης.

Ο λαϊκισμός και η δημοκρατία σε ευρωπαϊκή κλίμακα
Evert van der Zweerde, Πανεπιστήμιο Radboud, Nijmegen
 

Αν κατά τα μέσα του 19ου αιώνα ο Κάρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς έγραψαν ότι το φάσμα του κομμουνισμού διαπερνούσε την Ευρώπη, στις αρχές του 21ου αιώνα μερικοί θα αντικαθιστούσαν τον κομμουνισμό με τον λαϊκισμό, ανταλλάσοντας ένα φάντασμα με  ένα άλλο. Οι μετριοπαθείς πολιτικοί σχηματισμοί όπως οι φιλελεύθεροι, οι σοσιαλδημοκράτες και οι χριστιανοδημοκράτες συχνά περνούν από το φόβο στην ανακούφιση κάθε φορά που ένα λαϊκιστικό κόμμα ή ένας υποψήφιος αποκτά ή όχι πλειοψηφία. Πολύ συχνά, η "άνοδος" του λαϊκισμού, ειδικά ο δεξιός λαϊκισμός συνδέεται με την υποτιθέμενη κρίση της δημοκρατίας ή / και με τη δημοκρατική ανεπάρκεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπονοώντας ότι, εάν η κρίση αυτή μπορούσε να ξεπεραστεί ή εάν το έλλειμμα μπορούσε να αποκατασταθεί, ο λαϊκισμός θα εξαφανιστεί. Αυτή η προσληφθείσα άποψη πρέπει να εξετασθεί σοβαρά σε πολλά σημεία. Η ανακοίνωση θα διαμορφωθεί γύρω από τις ακόλουθες πέντε ερωτήσεις και θέσεις:
 

1. Τι πάει στραβά  με τον λαϊκισμό; Τα "αρνητικά" συναισθήματα που συνδέονται με τον "λαϊκισμό" είναι συνήθως ευρωπαϊκά: το ίδιο δεν ισχύει για παράδειγμα για τη Βόρεια ή τη Λατινική Αμερική [συγγραφέας: Ernesto Laclau].
 

2. Είναι ο "λαϊκισμός" αναγκαστικά "δεξιά" ή υπάρχει και "αριστερός λαϊκισμός"; Ο λαϊκισμός μπορεί να είναι τόσο δεξιά όσο και αριστερά, αλλά υπάρχει διαρθρωτική διαφορά μεταξύ των δύο [συγγραφέας: John Judis].
 

3. Γιατί ο «λαϊκισμός» επιστρέφει από καιρό σε καιρό στην ευρωπαϊκή πολιτική ιστορία; Ο λαϊκισμός είναι  ο αναγκαίος, εν μέρει αντισταθμιστικός, εν μέρει παθολογικός, σύντροφος της αντιπροσωπευτικής (κοινοβουλευτικής) δημοκρατίας [συγγραφέας: Pierre Rosanvallon].
 

4. Είναι η "άνοδος του λαϊκισμού" ένα σύμπτωμα μιας κρίσης της δημοκρατίας; Ναι και όχι: πρόκειται για ένα σύμπτωμα της «φυσικής» και επομένως γενικής κρίσης που είναι εγγενής στη δημοκρατία αυτή καθεαυτή (η δημοκρατία είναι επίσης πάντοτε μια ‘democrisis’), αλλά αποτελεί επίσης σύμπτωμα της συγκεκριμένης ανικανότητας των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της κοινωνίας σε μια νεοφιλελεύθερη εποχή.
 

5. Γιατί ο "λαϊκισμός σε εξέλιξη" αποτελεί ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα; Επειδή η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια υβριδική πολιτεία που δεν διαθέτει την ικανότητα να αντιμετωπίζει Ευρωπαϊκά κοινωνικο-οικονομικά ζητήματα (φτώχεια, ανεργία, περιβάλλον, ‘προσφυγικό’) σε ευρωπαϊκό επίπεδο με αποδεκτό δημοκρατικό τρόπο.

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα και η ευρωπαϊκή κρίση χρέους

Κώστας Θεολόγου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Ο σχηματισμός ταυτότητας είναι μια περίπλοκη διαδικασία και ένα ζήτημα πολλών παραμέτρων• σίγουρα αντλείται από όλα τα πεδία της δημόσιας σφαίρας, δηλαδή πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά κλπ. Στην προσπάθειά μου να συνενώσω το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο σε αυτή την παρουσίαση διατηρώ έναν σχεδόν απλό ισχυρισμό ότι η κρίση προέρχεται από ευρύτερο πολιτικό σχεδιασμό που συνεπάγεται οικονομικά μέτρα, τα οποία επιφέρουν ακόμη και φυσικά πλήγματα στον πληθυσμό, την κοινωνική παράμετρο αυτού του επιχειρήματος.
 

Η κοινωνική παράμετρος λαμβάνει χτυπήματα σε τουλάχιστον δύο διαφορετικούς ακρογωνιαίους λίθους μιας συγκεκριμένης κουλτούρας: την υγεία και την εκπαίδευση.
 

Οι τομείς της υγείας είναι θεμελιώδεις γιατί εμπνέουν στους ανθρώπους ένα αίσθημα ασφάλειας, όταν πρόκειται για ιατρική και νοσοκομειακή περίθαλψη, σε περίπτωση που το χρειάζονται. Ωστόσο, αυτοί οι τομείς δέχθηκαν σοβαρές περικοπές και αυτό αντανακλάται στα συναισθήματα του φόβου και της αβεβαιότητας που δημιουργούνται σε πρώιμο και πρωτογενές στάδιο. Οι υποδομές και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα επίσης κλονίζονται. Μια κοινωνία που αντιμετωπίζει φόβο για τις προσδοκίες της ιατρικής της περίθαλψης,  μπορεί ευκολότερα να προσαρμοστεί σε νέα χαμηλότερα πρότυπα σε όλους σχεδόν τους άλλους τομείς, π.χ. εκπαίδευση. Προφανώς, η αξία της ζωής υπερβαίνει την αξία της εκπαίδευσης• ο φόβος της επιβίωσης γίνεται μια θεμελιώδης παγκόσμια αξία και η υποβάθμιση της εκπαίδευσης είναι φυσική, αφού δεν αποτελεί πλέον σημαντική προτεραιότητα. Ως εκ τούτου, όταν η παιδεία υποβαθμίζεται, ένας από τους βασικούς μηχανισμούς εθνικής ή υπερεθνικής διαμόρφωσης της ταυτότητας εξαφανίζεται. Αυτό ασφαλώς επηρεάζει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μιας εθνικής ταυτότητας.
 

Στην Ελλάδα, μετά το 2008, οι δημόσιες υπηρεσίες τόσο στην Υγεία όσο και στην Εκπαίδευση άλλαξαν τους κώδικες αξιών και τη γενική ηθική των Ελλήνων, οδηγώντας τους σε μια γρήγορη διαδικασία ομοιομορφίας με άλλους Ευρωπαίους, ξένους στο παραδοσιακό και κοινοτικό πνεύμα μιας κουλτούρας βαθιά διαφορετικής από τους βορειοδυτικούς και τους δυτικούς συμπατριώτες του. Ωστόσο, το ζήτημα του σχηματισμού της ελληνικής ιθαγένειας παραμένει διφορούμενο, αμφισβητούμενο και αντιφατικό.

Κρίση, ανάκαμψη και ευρωπαϊκή ταυτότητα στον εικοστό αιώνα: ο αντίκτυπος των τακτικών κρίσεων στην εικόνα της Ευρώπης

Michael Wintle, Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ

 Αυτή η διάλεξη αφορά την Ευρωπαϊκή ταυτότητα σε περιόδους κρίσης. Η Ευρωπαϊκή ταυτότητα υπήρξε πιθανότατα από την εποχή της Αναγέννησης και σε γενικές γραμμές η ταυτότητα  αυτή υπήρξε πολύ θετική: η Ευρώπη θεωρεί ότι είναι η καλύτερη. Παρ 'όλα αυτά, ο Ευρωκεντρισμός αυτός αμφιταλαντεύτηκε σε συγκεκριμένες στιγμές  κατά τη διάρκεια των ετών, ειδικά στον εικοστό αιώνα.
 

Τι συμβαίνει στην Ευρώπη και την ταυτότητά της ως αποτέλεσμα των συχνών, ακόμη και τακτικών ή κυκλικών, καταστροφικών κρίσεων; Οι κρίσεις στην Ευρώπη προκάλεσαν τακτικές καταρρεύσεις της ευρωπαϊκής αυτοεκτίμησης, αλλά αυτές οι κρίσεις φαίνεται να αυτό-επιδιορθώνονται, έτσι ώστε σε ένα εκπληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα ο Ευρωκεντρισμός να επιστρέφει σαν να μην είχε συμβεί ποτέ κάτι σοβαρό για να αμαυρώσει την αυτοπεποίθησή του. Διάφορα ιστορικά παραδείγματα θα χρησιμεύσουν ως case study,  ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τα επακόλουθά του. Οι οπτικές αυτο-εικόνες που δημιουργούνται στην Ευρώπη θα εξεταστούν ως σημαντική πηγή τέτοιου είδους πολιτιστικής ιστορίας. Τέλος, οι ακριβείς μηχανισμοί που έχουν επινοήσει οι Ευρωπαίοι για να εξέρχονται από αυτές τις τακτικές κρίσεις πολιτισμού θα εξεταστούν προσεκτικά: είναι δυνατή η κατασκευή ενός μοντέλου αυτής της διαδικασίας; Ποιοι ήταν οι μηχανισμοί καταστολής ή εκτόπισης της μνήμης που επέτρεψαν στην Ευρώπη να επανα- προωθεί τον εαυτό της μετά από κρίση;