Ιστορία των Ιστοριών της Ιταλικής Λογοτεχνίας: μια συναρπαστική διαδρομή

Η καταγραφή της Ιταλικής Λογοτεχνίας ως ιστορικό γεγονός αρχίζει το 1698 με τον Τζιοβάννι Κρεσιμπένι που δημοσιεύει το έργο Ιστορία της λαϊκής ποίησης, συνεχίζεται το 1723 με τον Λουντοβίκο Αντόνιο Μουρατόρι που αρχίζει τη συγγραφή του Rerum italicorum scriptores και το 1739 με τον Φραντσέσκο Κουάντριο που γράφει το Περί της ιστορίας και της λογικής του κάθε ποιήματος και, τέλος, με τον Τζιρόλαμο Τιραμπόσκι που συγγράφει από το 1772 ως το 1781 τη μνημειώδη του Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας.

Ένα νέο λογοτεχνικό είδος, με τους κανόνες και τους κώδικές του, γεννιέται στα ιταλικά γράμματα. Από τότε πολύ νερό κύλισε στ’ αυλάκι της Ιστορίας της Ιταλικής Λογοτεχνίας, μέσα από τη σκέψη του Ντε Σάνκτις, του Κρότσε και του Γκράμσι. Μια πλούσια παράδοση που φτάνει ως τις μέρες μας.

Ένα αδιαμφισβήτητο όμως δεδομένο, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι οι περισσότερες Ιστορίες Λογοτεχνίας που κυκλοφορούν, στον ιταλικό χώρο, και όχι μόνο, είναι ανεπαρκείς: δεν αντέχουν σε κριτική ανάλυση, χρησιμοποιούνται με αβεβαιότητα από τους διδάσκοντες, συχνά δεν γίνονται αποδεκτές από τους διδασκόμενους και δεν συγκινούν τους αναγνώστες. Ακόμη και οι καλύτερες και πιο γνωστές από αυτές, Ναταλίνο Σαπένιο, Αττίλιο Μομιλιάνο, Λουίτζι Ρούσσο, Μάριο Σανσόνε, έχουν ολοκληρώσει πια τον κύκλο τους.

Η δύναμη αυτών των έργων και η σημερινή τους απόρριψη, βρίσκεται στην ιδεολογία τους, στον γενικό σχεδιασμό της ιστορίας της κουλτούρας και του ιταλικού πολιτισμού και στην αντίληψη περί λογοτεχνίας και των μεθόδων ανάλυσης και κριτικής αποτίμησης των λογοτεχνικών κειμένων πάνω στα οποία βασίζονταν: ιδεολογία και ιστορικός σχεδιασμός φιλευθερο-ριζοσπαστικού τύπου, κροτσιανικές θεωρήσεις και μέθοδοι.

Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται ακόμη και η Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας (1972) των Τζιοβάννι Τζέττο, Ρομπέρτο Αλόντζε, Γκουίντο Μπάλντι και Τζιόρτζιο Ντε Ριέντζο, γραμμένη από περισσότερα χέρια, από έναν «μαέστρο», τον Τζέττο και από μαθητές του.

Ακόμη, μια πραγματική ρήξη στα ιστοριογραφικά σχήματα και τους παραδοσιακούς ιδεολογικούς προσανατολισμούς, δεν παρατηρήθηκε ούτε στα εγχειρίδια που κυκλοφόρησαν τα επόμενα χρόνια από μαρξιστές μελετητές ή προσανατολισμένους στα αποτελέσματα της μαρξιστικής θεωρίας και ιστοριογραφίας και προφανώς στραμμένους, τουλάχιστον προγραμματικά, στο να επισημάνουν στα εγχειρίδιά τους την ιστορία της εξέλιξης των λογοτεχνικών κινημάτων σε σχέση με την οικονομική και πολιτική ιστορία του ιταλικού λαού στο σύνολό του. Αναφέρομαι κυρίως στα βιβλία του Τζιουζέππε Πετρόνιο, Η λογοτεχνική δραστηριότητα στην Ιταλία (1964 και 1989), ένα δυναμικό, πολεμικό εγχειρίδιο, ηθελημένα στραμμένο στο να περιγράψει όχι μόνο την ιστορία των λογοτεχνικών προϊόντων αλλά και τη λογοτεχνική δραστηριότητα στην Ιταλία, στις ιστορικές εισαγωγές της Ανθολογίας της ιταλικής λογοτεχνίας (1964) των Άντζελο Τζιάννι, Μάριο Μπαλεστριέρι και Άντζελο Πασκουάλι, και στο Ιστορικό προφίλ της ιταλικής λογοτεχνίας (1972) του Κάρλο Σαλινάρι.

Για να παρακολουθήσουμε αληθινές προσπάθειες ρήξης, έπρεπε να περιμένουμε τη συλλογική Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας του εκδοτικού οίκου Εινάουντι (1982) υπό τη διεύθυνση και την επιμέλεια του καθηγητή Αλμπέρτο Αζόρ Ρόζα. Εκείνο που επιχειρείται στην Ιστορία αυτή είναι μια ιστορική γραμμή και σ’ αυτή την προσπάθεια το έργο έχει πολλές αρετές. Βασίζεται σε μια στιβαρή γενική οργανωτική δομή, έτσι ώστε κάθε κεφάλαιο να αρχίζει με μια ιστορική εισαγωγή, να συνεχίζει με μια ανάλυση των «ομάδων διανοουμένων» και με την εξέταση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών έργων.

Δίπλα στην προσπάθεια του Αζόρ Ρόζα και της ομάδας των συγγραφέων, που καταδεικνύει ένα αγνό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον, επιβάλλεται να θυμηθούμε και άλλα παραδείγματα επιστροφής στην ιστορία της ιταλικής λογοτεχνικής κουλτούρας, πολύ σημαντικά. Σκέφτομαι ορισμένες προσπάθειες σύνθεσης στιγμών ή μορφών της λογοτεχνικής ιστορίας, όπως οι μελέτες του Ντιονιζόττι για τον 15ο και 16ο αιώνα, εκείνες του Ραϊμόντι για τον 17ο, το βιβλίο του Μπιγκάτσι για την περίοδο ανάμεσα στη Σκαπιλιατούρα και τον Βερισμό, Το μυθιστόρημα του 20ου αιώνα του Ντεμπενεντέττι, το παράδειγμα ιστοριογραφικής δραστηριότητας συγκεντρωμένη σε έναν μόνο συγγραφέα, το κεφάλαιο για τον Βοκκάκκιο του Μουσέττα για την Ιταλική λογοτεχνία του εκδοτικού οίκου Λατέρτσα, όπως και το πολύτομο έργο των Τσεζεράνι και Ντε Φεντερίτσις Το πραγματικό και το φαντασιακό που τολμά βαθιές τομές και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σημαντικό είναι επίσης το έργο του Μπαρίλλι Η λογοτεχνική επικοινωνία των σχολικών εκδόσεων Μονταντόρι.

Με το τέλος του 20ου αιώνα και με την έλευση του 21ου, παρουσιάζονται στο κοινό που έχει ενδιαφέρον για τις Ιστορίες της ιταλικής λογοτεχνίας, δύο μεγάλες και αξιόλογες προσπάθειες που σκοπό έχουν να καταδυθούν στα προβλήματα της ιταλικής κουλτούρας προσδίδοντας πολυ-θεματικές διαστάσεις στα έργα τους. Πρόκειται για το Ιστορικό προφίλ της ιταλικής λογοτεχνίας του Τζιούλιο Φερρόνι (1992) των σχολικών εκδόσεων του οίκου Εινάουντι και τα Τρία βιβλία της λογοτεχνίας των Σαντάγκατα, Καρόττι, Καζαντέι, Ταβόνι στον εκδοτικό οίκο Λατέρτσα (2009).

Και στα δύο έργα εκείνο που παρατηρείται με μια πρώτη ματιά, είναι η σφαιρική αντίληψη για την ιστορία της λογοτεχνίας, που πηγάζει από τη θέληση των συγγραφέων να πάρουν συγκεκριμένη θέση όχι μόνο στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι, αλλά και στα κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά και θεσμικά γεγονότα που διαχρονικά εξελίσσονται στον ιταλικό, αλλά πολλές φορές και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο.

Τελειώνοντας αυτή τη σύντομη περιήγηση στον κόσμο των Ιστοριών της ιταλικής λογοτεχνίας, θα ήθελα να προσθέσω μερικές τελευταίες επισημάνσεις. Τα έργα που παρουσιάστηκαν δεν εξαντλούν την πληθώρα των Ιστοριών που κατά καιρούς εμφανίστηκαν, αλλά είναι μόνο ορισμένα από τα πλέον σημαντικά, κατά τη γνώμη μου. Επίσης δεν περιέχονται οι Ανθολογίες της ιταλικής λογοτεχνίας, αν και πολλές από αυτές, στα εισαγωγικά τους σημειώματα για τους συγγραφείς και τα έργα που ανθολογούνται, καλύπτουν με αξιώσεις και την ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας, καθώς και οι Ιστορίες της ιταλικής λογοτεχνίας γραμμένες από μη Ιταλούς μελετητές σε άλλη, εκτός της ιταλικής, γλώσσα. Βέβαια, και αυτό είναι ένα γεγονός αξιοσημείωτο, οι περισσότερες από τις ιστορίες που κυκλοφορούν, είναι μεταφράσεις Ιταλών συγγραφέων.