Κλινικές και συμβουλευτικές προσεγγίσεις στην προσφυγική συνθήκη

Το Τμήμα Ψυχολογίας και το Εργαστήριο Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχοπαθολογίας, Κοινοτικής Ψυχιατρικής και Αναπτυξιακής Ψυχολογίας - Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών διοργάνωσαν ημερίδα με τίτλο «Το προσφυγικό φαινόμενο στην Ελλάδα και την Ευρώπη σήμερα: Πολλαπλές προσεγγίσεις».

Στρογγυλή Τράπεζα: «Ψυχοκοινωνικές διαστάσεις της προσφυγικής εμπειρίας»

Αναστασία Καλαντζή - Αζίζι, Oμ. Kαθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, ΕΚΠΑ, Συν-συντονίστρια της ομάδας τραύματος του Τμήματος παιδιών/ εφήβων,
Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς (ΙΕΘΣ).
Τα παιδιά πρόσφυγες και οι γονείς τους. Προληπτικές και συμβουλευτικές δράσεις της ομάδας τραύματος του ΙΕΘΣ

Το ψυχολογικό τραύμα παιδιών και εφήβων που οφείλεται σε πολέμους προκαλεί το έντονο ενδιαφέρον των ειδικών, κυρίως κατά τα τελευταία χρόνια όπου το 50% των προσφύγων αποτελείται από αυτόν τον πληθυσμό. Ένα μεγάλο ποσοστό εξ αυτών υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές (Vostanis P. 2016, Hebebrand J. et al 2016), όπως μετατραυματική διαταραχή στρες, κατάθλιψη και σοβαρές αγχώδεις διαταραχές. Το Τμήμα Θεραπειών Παιδιών και Εφήβων και συγκεκριμένα η Ομάδα Τραύματος του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συπεριφοράς (ΙΕΘΣ), θέλοντας να συνδράμει σε θέματα ψυχικής υγείας ανήλικων προσφύγων, δρομολόγησε μια σειρά δράσεων:
• «Το παιδί και η απελευθέρωσή του από τη σκιά του πολύ μεγάλου φόβου»: μετάφραση από τα γερμανικά (www.susannestein.de) και δωρεάν διάθεση στο διαδίκτυο (μεταξύ 13 γλωσσών) του προληπτικού αυτού εγχειριδίου, δημιουργία της Stein S. (https://www.ibrt.gr/ομάδα-ειδικού-ενδιαφέροντος-sig-γσθ-παι/εικονογραφημένο-βιβλίο-για-το-ψυχολο/). Πρόκειται για ένα εικονογραφημένο βιβλίο ψυχοεκπαίδευσης και αυτοβοήθειας για γονείς και παιδιά που εκτοπίστηκαν από τη χώρα τους λόγω πολέμου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από όσους φροντίζουν παιδιά πρόσφυγες αλλά και από εκπαιδευτικούς.
• «Το μικρό Εγώ είμαι Εγώ»: μετάφραση αυτού του αυστριακού παραμυθιού της Mira Lobe, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος και ΙΕΘΣ σε τετράγλωσση μορφή (ελληνικά, γερμανικά, φαρσί και αραβικά) (https://www.ibrt.gr/κοινό/εκδόσεις-ιεθσ-κοινό/το-μικρο-εγω-ειμαι-εγω/). Απευθύνεται σε όλα τα παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, διευκολύνοντας τις διεργασίες διαμόρφωσης της εικόνας του εαυτού (ταυτότητα) και της αυτοπεποίθησης. Εκτός αυτού υποστηρίζει διαδικασίες ένταξης/προσαρμογής παιδιών προσφύγων στο κοινό νηπιαγωγείο και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού.
• «Οδηγός για γονείς πρόσφυγες»: Μετάφραση από τα γερμανικά και δωρεάν διάθεση στο διαδίκτυο ενός οδηγού με συμβουλές προς τους γονείς σχετικά με το πώς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους μετά από τραυματικά γεγονότα ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο ζωής του παιδιού. Διατίθεται επίσης και στα φαρσί και αραβικά https://www.ibrt.gr/wp-content/uploads/2021/04/A_Guide_for_Refugee_Parents_Greek.pdf
• «Καλώς όρισες στη νέα σου ζωή»: μετάφραση από τα γερμανικά και δωρεάν διάθεση στο διαδίκτυο (μεταξύ 10 γλωσσών) αυτού του εγχειριδίου, δημιουργία επίσης της Stein S. (https://susannestein.de/bilderbogen/). Απευθύνεται σε γονείς παιδιών που έζησαν πόλεμο και άλλα τραυματικά γεγονότα και επιθυμούν να κατανοήσουν καλύτερα τα παιδιά τους και να τα βοηθήσουν αλλά και σε ειδικούς (παιδιάτρους, ψυχοθεραπευτές κ.ά.) που δραστηριοποιούνται σε δομές στις οποίες διαμένουν οικογένειες προσφύγων. https://www.ibrt.gr/ένα-εικονογραφημένο-βιβλίο-για-γονείς-παιδιών-που-βίωσαν-την-κακή-εμπειρία-του-πολέμου

Θεοδώρα Αναστασίου, MSc, Υποψήφια διδάκτωρ Κλινικής Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Συν-συντονίστρια της ομάδας τραύματος του
Τμήματος παιδιών/ εφήβων, ΙΕΘΣ &
Βασιλική Γιωτσίδη, Επίκουρη Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Εστιασμένη στο Τραύμα Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (Trauma-focused CBT; TF-CBT) για ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες στην Ελλάδα: Καλύπτοντας ένα θεραπευτικό κενό

Σύμφωνα με σχετικά εμπειρικά δεδομένα, οι ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες (Unaccompanied refugee minors; URMs) αποτελούν έναν πληθυσμό με αυξημένο κίνδυνο ευαλωτότητας, εξαιτίας των σημαντικά περισσότερων τραυματικών εμπειριών που έχουν βιώσει εντός της χώρας προέλευσης, αλλά και κατά τη διάρκεια της μετανάστευσής τους, καθώς και κατά την άφιξη και την παραμονή τους στην εκάστοτε χώρα φιλοξενίας, συγκριτικά με έφηβους που δεν έχουν βιώσει την προσφυγική συνθήκη ή με έφηβους πρόσφυγες που συνοδεύονται. Σε συνδυασμό με τους πολλούς άλλους στρεσογόνους παράγοντες, οι ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες καλούνται να αντιμετωπίσουν επιπρόσθετα την τραυματική εμπειρία του αποχωρισμού από την οικογένειά τους, γεγονός που τους στερεί το πλέον πρόσφορο πλαίσιο ρύθμισης του άγχους, κατά τη διαδικασία της μετανάστευσης. Έχει βρεθεί, μάλιστα, συστηματικά ότι οι ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες εμφανίζουν υψηλά ποσοστά μετατραυματικής διαταραχής του στρες (Post-traumatic stress disorder; PTSD), άγχους και κατάθλιψης, χωρίς ωστόσο τα ευρήματα αυτά να πρέπει να ερμηνεύονται ωσάν κάθε ασυνόδευτος ανήλικος πρόσφυγας με τραυματικές εμπειρίες στο ιστορικό του να αναμένεται ότι θα αναπτύξει ψυχοπαθολογία. Στο πλαίσιο αυτό, αποτελεί πρόκληση για τους κλινικούς η διάγνωση τυχών προβλημάτων ψυχικής υγείας στον συγκεκριμένο πληθυσμό, με τρόπο τέτοιο που, αφενός μεν, να αποφεύγεται ο κίνδυνος της υποδιάγνωσης ή υπερδιάγνωσης, αφετέρου δε να λαμβάνεται υπόψη ο ρόλος των πολιτισμικών διαφορών στην κλινική πρακτική. Στη συγκεκριμένη εργασία, παρουσιάζονται τα μέχρι τώρα εμπειρικά δεδομένα αναφορικά με τις ψυχοκοινωνικές ανάγκες των ασυνόδευτων ανηλίκων προσφύγων, επισημαίνονται οι κίνδυνοι για την ψυχική τους υγεία και αναδεικνύονται οι κλινικές και θεραπευτικές προκλήσεις, καθώς μεγάλο ποσοστό εμφανίζει συμπτωματολογία PTSD και χρειάζεται κατάλληλη θεραπευτική ή/και συμβουλευτική αντιμετώπιση. Στην εισήγηση τονίζεται το υπάρχον θεραπευτικό κενό, ιδιαίτερα στη χώρα μας, καθώς απουσιάζουν οι κατευθυντήριες γραμμές και οι καλές πρακτικές που να αφορούν τον συγκεκριμένο πληθυσμό ανήλικων προσφύγων. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο μοντέλο της «εστιασμένης στο τραύμα γνωσιακής συμπεριφοριστικής θεραπείας» (Trauma-Focused CBT; TF-CBT), ως ένα εμπειρικά τεκμηριωμένο και πολιτισμικά ευαίσθητο μοντέλο, το οποίο προτείνεται ως βέλτιστη προσέγγιση που θα μπορούσε να καλύψει τις υπάρχουσες θεραπευτικές ανάγκες. Ευρύτερα, οι εστιασμένες στο τραύμα γνωσιακές–συμπεριφοριστικές θεραπείες βρίσκονται μεταξύ των προσεγγίσεων που έχουν λάβει συστηματική αξιολόγηση σε ενήλικες πρόσφυγες με διάγνωση PTSD και έχει φανεί πως είναι αποτελεσματικές στη συγκεκριμένη ομάδα. Ειδικότερα δε, όσον αφορά τους ασυνόδευτους ανήλικες πρόσφυγες, έχει γίνει προσπάθεια προσαρμογής του θεραπευτικού μοντέλου TF-CBT στον πληθυσμό των URMs στη Γερμανία με ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα, ωστόσο απουσιάζουν οι τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες μελέτες οι οποίες να περιλαμβάνουν επαρκές δείγμα και να προβλέπουν τη δυνατότητα μεταπαρακολούθησης (follow-up), γεγονός που συνιστά παράλληλα και ένα ερευνητικό κενό στον χώρο αυτό. Η εισήγηση ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της διδακτορικής έρευνας που πρόκειται να πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα, με σκοπό την εμπειρική τεκμηρίωση του συγκεκριμένου θεραπευτικού μοντέλου και την προσαρμογή του σε ασυνόδευτους ανήλικες πρόσφυγες που ζουν στη χώρα. Παρουσιάζεται η μεθοδολογία η οποία θα αφορά σε τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη μελέτη και συζητάται η αναμενόμενη συνεισφορά της έρευνας στην ευρύτερη προσπάθεια να αναπτυχθούν κατάλληλες και αποτελεσματικές θεραπευτικές παρεμβάσεις στην ομάδα των ασυνόδευτων ανήλικων προσφύγων στην Ελλάδα και διεθνώς. 

Ελένη Κοτσώνη, MSc PhD Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια.
Φροντίζοντας την ενδιάμεση φωνή: Η εμπειρία της εποπτείας πολιτισμικών διαμεσολαβητών εργαζομένων στο προσφυγικό

Οι πληθυσμοί που έρχονται στην Ελλάδα και πολύ συχνά τα άτομα αυτά με και για τα οποία εργάζονται οι άνθρωποι στους οποίους εμείς κάνουμε εποπτεία βρίσκονται στη χώρα μας «προσωρινά», τουλάχιστον όσον αφορά στο πως νιώθουν οι ίδιοι. Η Ελλάδα δεν αποτελεί μία χώρα προορισμού γι’ αυτούς τους ανθρώπους. Είναι μία ενδιάμεση φάση, μία αναγκαστική στάση, στο ταξίδι τους, και άρα ανεξαρτήτως με το πόσο χρόνο παραμείνουν εδώ (μήνες ή/και χρόνια), ψυχικά οι άνθρωποι αυτοί επενδύουν περισσότερο στη συνέχεια ενός ταξιδιού παρά στις συνθήκες παραμονής τους εδώ.

Για να συνεννοηθούμε ωστόσο, για να επικοινωνήσουμε με αυτούς τους ανθρώπους έχουμε να αντιμετωπίσουμε και να διαχειριστούμε πολλά παραπάνω από μία απλή γραμμική μετάφραση ή διερμηνεία μεταξύ δύο γλωσσών. Κι αυτό γιατί η επικοινωνία αναφέρεται τόσο σε λεκτικούς όσο και σε μη λεκτικούς τρόπους έκφρασης που έχουν επηρεαστεί από το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο όλοι μας έχουμε μεγαλώσει.

Η ομιλία αυτή εστιάζει στην εποπτική εμπειρία και τον ρόλο της εποπτείας γενικότερα, μιας ομάδας πολιτισμικών διαμεσολαβητών, με στόχο να αναδείξει την «ενδιάμεση φωνή», μέσα από την εμπειρία της δουλειάς τους, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ως «γέφυρες» επικοινωνίας. Ο ρόλος τους ως πολιτισμικοί διαμεσολαβητές είναι συχνά να διαχειριστούν έναν φραγμό επικοινωνίας, που την εμποδίζει ή διαστρευλώνει και μέσα από αυτό να εξυπηρετηθεί κατά τη διάρκεια της συνάντησης μεταξύ ενός πρόσφυγα/ μετανάστη και ενός επαγγελματία μία από τις πρωταρχικές ανάγκες: αυτή μίας ανθρώπινης επαφής και επικοινωνίας, να μπορέσει αυτός ο άνθρωπος να συνδεθεί, να αισθανθεί κυρίως ότι ο άλλος τον νοιώθει, τον καταλαβαίνει, τον νοιάζεται, να μην νιώθει ότι βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν απρόσωπο «άλλο», ώστε και ό ίδιος να μπορεί να επανορθώσει ή να διατηρήσει την σύνδεση με την αξιοπρέπειά του ως άνθρωπος με ανάγκες και συναισθήματα.

Η ομιλία αυτή έχει ως πρωταρχικό ρόλο να αναδείξει την ενδιάμεση φωνή, όπως αυτή εκφράζεται, εμπεριέχεται και χωράει μέσα στην εποπτική συνάντηση, σε έναν χώρο και χρόνο που συνδέει και αντέχει το δικό τους βίωμα.

Συντονίζει η Βασιλική Γιωτσίδη