Κοινωνία και ορθόδοξα μοναστήρια στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα

Η Αθήνα πέρασε στα χέρια των Οθωμανών το 1456, ενώ οι προηγούμενοι κυρίαρχοι, οι Φλωρεντινοί Acciajuoli, παρέδωσαν την Ακρόπολη μόλις το θέρος του 1458. Τον 16ο αιώνα είναι μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του βαλκανικού χώρου, με πληθυσμό που στο δεύτερο μισό του αιώνα ανήλθε σε περίπου 17.600 κατοίκους, στη συντριπτική πλειοψηφία τους χριστιανούς, με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο. Η δημογραφική ευρωστία και η οικονομική ανάπτυξη συμβαδίζουν και σε κάποιο βαθμό ερμηνεύουν ένα φαινόμενο αξιοσημείωτων διαστάσεων, την ίδρυση νέων και την ανακαίνιση-επανίδρυση παλαιότερων ορθόδοξων χριστιανικών μοναστηριών μέσα στην πόλη αλλά και στην περιφέρειά της, φαινόμενο που εντοπίζεται γενικότερα στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα. Τα μοναστικά ιδρύματα της εποχής αυτής, όσο και εκείνα που αναδύονται –με μικρότερη συχνότητα– τον 17ο και 18ο αι., περιόδους δημογραφικής κάμψης, αλληλεπιδρούν σε διάφορα επίπεδα με όλα τα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας.

Στα τέλη του 17ου αιώνα έλαβε χώρα μια τομή στην ιστορία της πόλης, καθώς μετά την κατάκτηση από τους Βενετούς υπό τον αρχιστράτηγο Francesco Morosini το 1687 και την ακόλουθη αναχώρησή τους, οι κάτοικοί της αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν φοβούμενοι τα τουρκικά αντίποινα. Πηγές της ταραγμένης αυτής περιόδου οι οποίες αφορούν τους πολυάριθμους Αθηναίους που είχαν μετοικήσει στην Πελοπόννησο διακρίνουν ρητά την αθηναϊκή κοινωνία σε τέσσερις κατηγορίες. Η σταδιακή, ωστόσο, επιστροφή των περισσότερων Αθηναίων στην πόλη τους, που είχε ήδη ξεκινήσει από το 1689 αλλά κορυφώθηκε μετά το 1715, οδήγησε σε κοινωνικές ανακατατάξεις, ενώ κοινωνική ένταση και κινητικότητα πυροδότησε λίγες δεκαετίες αργότερα με την τυραννική του διακυβέρνηση ο βοεβόδας Χατζή Αλής Χασεκής (περ. 1775-1795). Παράλληλα, τα μοναστικά ιδρύματα βιώνουν τις περιπέτειες αυτές με μικρότερες ή μεγαλύτερες απώλειες, αναπτύσσοντας ποικίλους μηχανισμούς επιβίωσης, όπως λόγου χάρη η διττή υπαγωγή των μονών Πεντέλης και Πετράκη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και σε ιδρύματα της βαλιδέ σουλτάνας στην Κωνσταντινούπολη, ή παρεμβαίνοντας ενεργά στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, όπως η μονή Πετράκη.

Παρότι οι επαναστατημένοι Έλληνες απελευθέρωσαν την Αθήνα τον Ιούνιο του 1822, οι Οθωμανοί την ανακατέκτησαν τον Μάιο του 1827 και η μακρά περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας έληξε οριστικά τον Μάρτιο του 1833 με την αναχώρηση της οθωμανικής φρουράς από την Ακρόπολη. Το ίδιο έτος η Αντιβασιλεία με το διάταγμα περί μονών έδωσε τη χαριστική βολή σε όσα μοναστήρια της Αθήνας και των περιχώρων της φυτοζωούσαν, επιτρέποντας σε τρία μόνο να συνεχίσουν τη λειτουργία τους, στις μονές Πεντέλης, Πετράκη και Κλειστών.