"Στο Μεντρεσέ στον πλάτανο" - Από το δημοτικό στο ρεμπέτικο: μια μουσική ιστορία σε τρεις Πράξεις - Πράξη 3η: Ο άρχοντας του περιθωρίου

Στο Μεντρεσέ στον πλάτανο
Από το δημοτικό στο ρεμπέτικο: μια μουσική ιστορία σε τρεις Πράξεις

Στο Μεντρεσέ στον πλάτανο πουλί δεν πάει να κάτσει

γιατ' είν’ τα φύλλα του πικρά κι οι ρίζες του φαρμάκι.

Να 'χε καεί ο πλάτανος να του 'πεφταν τα φύλλα

που κρέμασαν το μπόι σου το μαργαριταρένιο.

Στο πλαίσιο του εορτασμού των 30 χρόνων του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων «Φοίβος Ανωγειανάκης» - Κέντρο Εθνομουσικολογίας, τρεις μουσικές παραστάσεις, με εισαγωγική ομιλία, αφηγούνται την ιστορία του παραδοσιακού και λαϊκού τραγουδιού στην Ελλάδα, από τα τέλη του 18ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα.

Στο Μεντρεσέ στον πλάτανο

Όταν ο Γιώργος Λααοάνης, αγωνιστής της Επανάστασης και υπουργός στις οθωνικές κυβερνήσεις, λόγιος, δάσκαλος και θεατρικός συγγραφέας, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1834, φαίνεται να ζήτησε από τον συντοπίτη και συναγωνιστή του, τον σημαντικότερο Έλληνα αρχιτέκτονα της εποχής, Σταμάτη Κλεάνθη να σχεδιάσει το σπίτι του. Είναι πολύ πιθανό αυτό να χτίστηκε πάνω σε ένα παλιότερο σπίτι, των χρόνων της Τουρκοκρατίας, αλλά βέβαιο ότι η θέση που επέλεξε ήταν κοντά στο Ωρολόγιον του Κυρρήστου (Πύργο των Ανέμων) και δίπλα στο Μεντρεσέ, την παλιά οθωμανική ιερατική σχολή της πόλης.

Στη διάρκεια της Επανάστασης, η σχολή εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε, αλλά μετά την άφιξη του Όθωνα, ο αρχιτέκτονας Χάνσεν τη μετέτρεψε σε φυλακή, η οποία λειτούργησε μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Στην αυλή της φυλακής υπήρχε ένας πλάτανος που μέσα στα χρόνια μετατράπηκε σε σύμβολο θανάτου, καθώς στα κλαδιά του απαγχονίζονταν όσοι κρατούμενοι καταδικάζονταν σε θάνατο.

Ο ποιητής Αχιλλέας Παράσχος, φυλακισμένος στο Μεντρεσέ το 1861, έγραψε ένα ποίημα για αυτόν τον πλάτανο, για να στιγματίσει συμβολικά τον αυταρχισμό της εξουσίας. Υπάρχουν όμως και πολλά δίστιχα και τραγούδια που γράφτηκαν και τραγουδιόνταν για αυτόν. Ο Μεντρεσές, τελικά, κατεδαφίστηκε από τους ίδιους τους Αθηναίους το 1898, ύστερα από χρόνιο αίτημα και των αρχαιολόγων που προγραμμάτιζαν την έναρξη ανασκαφών στην περιοχή, αφήνοντας μόνο όρθια την εντυπωσιακή πύλη του. Η φυλακή εξαφανίστηκε οριστικά από την τοπογραφία της Αθήνας το 1915, όταν ένας κεραυνός κατέκαψε το μισητό σύμβολό της, τον πλάτανο.

Ο Μεντρεσές, παρόλα αυτά, εξακολούθησε να ζει στη συλλογική μνήμη της πόλης. Τα «μουρμούρικα», τα αυτοσχέδια δίστιχα που τραγουδιόνταν ψιθυριστά από τους κρατούμενους για να μην τους ακούν οι δεσμοφύλακες, είχαν περάσει τους τοίχους της φυλακής και στάθηκαν στην πλατεία του Ψυρρή, για να μεταμορφωθούν σταδιακά στα μουρμούρικα ρεμπέτικα των αρχών του 20ού αιώνα.

Τα δύο κτήρια, ο Μεντρεσές και το σπίτι του Λασσάνη, χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, συνδέονται και με έναν άλλο, απροσδόκητο τρόπο. Τα «τραγούδια διαμαρτυρίας» του Μεντρεσέ συναντούν τη μοναδική συλλογή ελληνικών λαϊκών μουσικών οργάνων του Φοίβου Ανωγειανάκη που τα τελευταία 30 χρόνια στεγάζεται στο σπίτι του αγωνιστή και λόγιου της Επανάστασης. Και δημιουργούν ένα ιδιαίτερο ιστορικό και νοηματικό πλαίσιο για μια μουσική ιστορία. Αυτή που τραγουδήθηκε στην αυλή του Μουσείου.

Η ιστορία

Το τραγούδι, ως έκφραση καλλιτεχνική, δεν μπορεί παρά, καταρχήν, να είναι μια προσωπική δημιουργία. Με αυτή την έννοια, στην αρχική του σύλληψη τουλάχιστον, το ίδιο ισχύει και για το δημοτικό τραγούδι. Αν και στη μορφή και τη λειτουργία του συνιστά μια συλλογική καλλιτεχνική έκφραση, δεν παύει και αυτό να έχει την αφετηρία του στην έμπνευση και τη δημιουργικότητα ενός ατόμου. Η μεταμόρφωσή του σε ένα συλλογικό δημιούργημα έγκειται, μεταξύ άλλων, στη μακρά κοινωνική διαδικασία επεξεργασίας που υφίσταται, στην οποία συμμετέχει το σύνολο της κοινότητας. Έτσι, αυτό αποκτά τα γνωρίσματά της, μετατρέπεται από προσωπικό σε συλλογικό έργο και εκφράζει ολόκληρο το σύστημα των αξιών, των σχέσεων και των συμβολισμών της. Με τον καιρό καταλήγει να αποτελεί ένα ποιητικό μέσο αφήγησης της ιστορίας της και διατήρησης της μνήμης και της ταυτότητάς της.

Η ιστορία που παρουσιάζεται σε τρεις Πράξεις είναι αυτή του ελληνικού παραδοσιακού και λαϊκού τραγουδιού από την περίοδο λίγο πριν την Επανάσταση μέχρι τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Μια πορεία που ακολουθεί την προετοιμασία του Αγώνα και την ολοκλήρωσή του, τη συγκρότηση και τα πρώτα βήματα του νέου κράτους. Μια ιστορία μέσα στην Ιστορία, δηλαδή, με βασικούς αφηγητές τα μουσικά όργανα, που πρωταγωνίστησαν στη συνοδεία του παραδοσιακού και λαϊκού τραγουδιού την περίοδο αυτή.

Πράξη 3η

Η ιστορία κλείνει με ένα είδος τραγουδιού που εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αιώνα. Αποτελεί «πολιτιστικό προϊόν» των αστικών κέντρων που αυτή την εποχή δημιουργούνται και εξελίσσονται ραγδαία σε σχέση με τις αγροτικές κοινότητες, που χαρακτήριζαν την προηγούμενη περίοδο. Είναι το ρεμπέτικο τραγούδι, που σε αυτή την πρώιμη περίοδο, λειτουργώντας κατά βάση στο περιθώριο της κοινωνικής νόρμας, έχει βασικό εκφραστή του το μπουζούκι, χωρίς ακόμη να έχει απωλέσει τη λειτουργία και τα χαρακτηριστικά της δημοτικής μουσικής.