Μεταξύ επιθυμίας και αισθήματος ευθύνης

Πρόθεση μου είναι να διαχωρίσω την σαγήνη που συνδέεται με την διαστροφή της επιθυμίας από τη σαγήνη, που ξεκινώντας από την πρώτη σαγηνεύτρια (τη φυσιολογικά τρελή μητέρα - Γκρήν) και την δίχως έλεος (άσπλαχνη) αγάπη, οδηγεί στο ερωτικό παιχνίδι που απαιτεί και παρουσία και έλλειψη αισθήματος ευθύνης.

Κατ' αρχήν θεωρώ χρήσιμο έναν επαναπροσδιορισμό της επιθυμίας, που χωρίς να αφαιρεί τίποτα από την θεωρητική αυστηρότητα του ορισμού της από την πλευρά του Φρόυντ (ως επιδίωξης επανάληψης της μνημονικής απεικόνισης μιας εμπειρίας ικανοποίησης), μας επιτρέπει να ξεπεράσουμε ένα σοβαρό του μειονέκτημα: τον αναγκαίο δεσμό του με την ερμηνεία της ηδονής ως εμπειρίας εκφόρτiσης και ανακούφισης και συνεπακόλουθα με μια αντίληψη του ψυχισμού η οποία του αποδίδει ως κεντρικό σκοπό την αναζήτηση σταθερής ισορροπίας.

Η προοπτική του Φρόυντ δεν εξηγεί επαρκώς την σημασία του άλλου ούτε το πέρασμα από τον ναρκισσισμό στην αντικειμενοτρόπο σχέση. Ο προσδιορισμός της επιθυμίας όμως πρέπει να συμπεριλάβει την αποσταθεροποιητική ιδιότητα της εν λόγω αντικειμενοτρόπου σχέσης, δίχως την οποία η εμπειρία της ηδονής και της απόλαυσης χάνει το πραγματικό νόημά της. Η επιθυμία είναι κίνηση προς τη ζωή, έντονη συμμετοχή, απόκλιση, παρασυρμός, μετασχηματισμός της εμπειρίας. Οδηγεί το υποκείμενο σε μια έκκεντρη θέση σε σχέση με το κέντρο βάρους του. Το εκθέτει σε ένα άνοιγμα που δεν προβλέπει μια ομαλή και καθησυχαστική επιστροφή στην πρότερη κατάστασή του.

Η επιθυμία, ακόμη κι όταν παίρνει το δρόμο της χωρίς ενδοιασμούς για την κατοχή του αντικειμένου της (άσπλαχνη αγάπη), ακόμη κι όταν ακολουθεί την απόλυτη εγκατάλειψη στην επιθυμία του άλλου (πρωταρχικός μαζοχισμός), λειτουργεί εν τέλει στο πλαίσιο μιας υποχώρησης, μιας χαλάρωσης των ορίων ανάμεσα στο υποκείμενο και στον άλλο. Στον χώρο αυτό κατοικεί η σαγήνη: η ταυτόχρονη εγκατάλειψη και διατήρηση των ορίων είναι το βασίλειό της. Η δύναμή της είναι ευθέως ανάλογη με τον βαθμό της διαφοράς ανάμεσα στους εραστές, που η αιώρηση των ορίων επιτρέπει. Ωστόσο αυτή η αιώρηση είναι και ο χώρος της επιθυμίας όπου μπορεί να γίνει παραβίαση των ορίων, όπου η διαφορά του ενός μπορεί να πληγώσει τη διαφορά του άλλου, όπου το πάθος μας μπορεί να καταστρέψει αυτό που επιθυμούμε και η εγκατάλειψη μας εκθέτει στην αυθαιρεσία του ερωτικού μας αντικειμένου.

Η σαγήνη, έλξη συγκλονιστική των εραστών, μπορεί να γίνει ψυχικός βιασμός, έλξη που απειλεί το θύμα της με κατάργηση της υποκειμενικότητας στη διαχείριση της επιθυμίας του. Ο κίνδυνος είναι μια ηδονή χωρίς υποκείμενο, η πιο ακραία μορφή αλλοτρίωσης της εμπειρίας. Η πραγματοποίηση αυτού του κινδύνου είναι θεωρητική: στην πράξη η απειλή αναστέλλεται με μια διαρκή παραμονή της ικανοποίησης της επιθυμίας σε εκκρεμότητα. Αν και συνήθως αποδίδονται στη σαγήνη αλλοτριωτικές ιδιότητες που αντικειμενικά αντιστοιχούν στην έλλειψη επαρκών ορίων, στη πραγματικότητα η υπερβολική σαγήνη οδηγεί στην αναστολή του ίδιου του εαυτού της, δια μέσου της αναστολής της επιθυμίας. Η έλλειψη πραγματικής ικανοποίησης καθιστά αναγκαία τη διαστροφή της επιθυμίας, που από κατάσταση αποσταθεροποίησης μετατρέπεται σε αναζήτηση ενός διαρκούς επιφανειακού ερεθισμού ο οποίος αναιρεί το ερωτικό άνοιγμα της εμπειρίας. Η σαγήνη μετατρέπεται σε έλξη ερεθιστική που ισοπεδώνει την ερωτική σχέση οδηγώντας την στον αυτοερωτισμό.

Η υπερβολή της επιθυμίας, η άσπλαχνη άγνοια της άλλης επιθυμίας, δημιουργεί μια υπερβολή σαγήνης, στο βαθμό που δένεται με την επιθυμία εγκατάλειψης, με τη μαζοχιστική διάσταση της επιθυμίας. Στο σημείο που η άσπλαχνη επιθυμία του ενός συναντά το μαζοχιστικό άνοιγμα του άλλου η σαγήνη μπορεί να γίνει παραβίαση των ορίων στον ερωτικό χώρο, το αντίθετο της χαλάρωσής τους.

Η μητέρα είτε αγαπά το παιδί ερωτικά είτε δεν το αγαπά πραγματικά. Καθώς η ερωτική αγάπη δεν είναι αυθεντική και επομένως σαγηνευτική αν στις ρίζες της δεν είναι παθιασμένη (τρελή), και από τη στιγμή που το παιδί δεν μπορεί να συναντήσει την μητέρα αν δεν αφεθεί, η πρώτη σαγηνεύτρια είναι επικίνδυνη και ο κίνδυνος που συνεπάγεται αποτελεί συστατικό στοιχείο της ύπαρξής της. Αυτό που προστατεύει το παιδί είναι το αίσθημα ευθύνης που δεν λειτουργεί εξωτερικά σε σχέση με την επιθυμία, αλλά είναι προϊόν της εσωτερικής δυναμικής της. Για να επιθυμήσει και επομένως να αγαπήσει πραγματικά το παιδί της, η μητέρα πρέπει να το σαγηνεύσει και να το παραλογίσει. Εάν όμως παραβιάσει την επιθυμία του, το παιδί δεν είναι πια το ζωντανό αντικείμενο της επιθυμίας της. Πρέπει να το προστατεύσει από την υπερβολή γιατί διαφορετικά η επιθυμία της πεθαίνει.

Η προστασία δεν είναι πράξη λογική αλλά εμπειρία ζωντανή γιατί συνεπάγεται ένα μητρικό μαζοχισμό: την εγκατάλειψη στο πάθος του παιδιού, τη μόνη εγγύηση της αμοιβαιότητας της σχέσης. Η ισορροπία ανάμεσα στην παραβίαση των συνόρων και την προστασία τους και ανάμεσα στη άσπλαχνη και τη μαζοχιστική αγάπη προσδιορίζει το μητρικό αίσθημα ευθύνης. Ο πατέρας παίζει έναν ρόλο καθοριστικό, αλλά δεν είναι κανόνας προσθετικός (ένας εξωτερικός δηλαδή και ουδέτερος ρυθμιστής της σχέσης μητέρας-παιδιού) ούτε απλός αποδέκτης ενός μέρους του ερωτισμού της μητέρας που επιτρέπει την σωστή κατανομή του: η παρουσία του σημαίνει ότι η μητέρα είναι ερωτικά ζωντανή και επομένως ικανή να αξιοποιήσει την ερωτική ζωντάνια του παιδιού της.