Νυχτέρι. Oι γυναίκες τραγουδούν αυτά που δεν μπορούν να ειπωθούν

Eίναι η τρίτη χρονιά φέτος που το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων "Φοίβος Ανωγειανάκης"-Κέντρο Εθνομουσικολογίας, μέσα από τις εκδηλώσεις του, επιδιώκει να φωτίσει τον ρόλο της μουσικής στη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Το 2021, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και Εθνική ταυτότητα», διερευνήθηκε ο ρόλος της μουσικής στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας με επίκεντρο τα τραγούδια της Επανάστασης του 1821. Στη συνέχεια, το 2022, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και προσφυγική ταυτότητα», διερευνήθηκε το μουσικό αποτύπωμα του εθνικού τραύματος που υπήρξε η Μικρασιατική καταστροφή στην ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας.

Για το 2023, ο τριετής κύκλος δράσεων του Μουσείου «Μουσικές ταυτότητες» πραγματεύεται τη θέση και τη σημασία της μουσικής στη διαδικασία διαμόρφωσης της συλλογικής ταυτότητας μη ευνοημένων κοινωνικών ομάδων. Πρόκειται για τις γυναίκες, τον κόσμο του περιθωρίου και της παραβατικότητας, και τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς.

Οι γυναίκες μέσα από το τραγούδι και το χορό τους αναπαριστούν και διαπραγματεύονται τη σχέση τους με τον εαυτό τους και τον κόσμο, συγκροτώντας τη γυναικεία τους ταυτότητα, είτε ως μέλη μιας παραδοσιακής κοινότητας μέσα στην οποία εκφράζονται μουσικά, είτε ως επαγγελματίες καλλιτέχνες στο πάλκο μιας ρεμπέτικης ή λαϊκοδημοτικής ορχήστρας, είτε ως μέλη μιας κοινωνίας που αστικοποιείται και μετασχηματίζεται ραγδαία. Ο κόσμος «του περιθωρίου» εκφράζεται μέσα από το ρεμπέτικο τραγούδι που γίνεται ισχυρό σύμβολο ταυτότητας, ενώ οι γύφτοι-τσιγγάνοι-ρομά μουσικοί έχουν ταυτίσει το «όνομά» τους με αυτό του οργανοπαίχτη, κατέχοντας μια ιδιαίτερα σημαντική θέση στην παραδοσιακή οργανική μουσική, χωρίς ωστόσο να χαίρουν πάντα ανάλογης εκτίμησης από το κοινό τους, που θεωρεί συχνά το επάγγελμά τους «περιθωριακό».

Πέντε μουσικά σχήματα, καθώς και ερευνητές, ηθοποιοί και ειδικοί στο μουσειακό θέατρο προσκλήθηκαν από το Μουσείο για να παρουσιάσουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο, μουσικό, λεκτικό ή/και θεατρικό, όψεις της σχέσης της μουσικής (ως μέλους, λόγου, κίνησης) με τη συγκρότηση διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων. Κάθε ένα από τα σχήματα αυτά επεξεργάστηκε, οργάνωσε και προλόγισε ένα μουσικό, μουσικό-θεατρικό και μουσειακό-θεατρικό πρόγραμμα που αντλεί νήματα μουσικής μνήμης από την πλούσια παράδοση του γυναικείου ομαδικού φωνητικού δημοτικού τραγουδιού, την παράδοση του ρεμπέτικου, τις τοπικές μουσικές παραδόσεις όπως υπηρετήθηκαν από τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς του κάθε τόπου. Παράλληλα, ερευνητές προλογίζουν κάποιες από τις εκδηλώσεις αυτές σε μια προσπάθεια «πολυφωνικής» προσέγγισης των θεμάτων του φετινού κύκλου, με τον οποίο και ολοκληρώνεται το αφιέρωμα στις «Μουσικές ταυτότητες».

Νυχτέρι
Oι γυναίκες τραγουδούν
αυτά που δεν μπορούν να ειπωθούν

«Απ’ τη μια άκρη του χρόνου τραβάει ο συνειρμός – απ’ την άλλη άκρη του χρόνου τραβάει η μνήμη. Κι η νύχτα, στο νυχτέρι, διαστέλλεται.

Στη μέση τα κορίτσια στέκουν με τα τραγούδια τους. Θυμούνται ένα σκοπό, διηγούνται μια ιστορία, αναστενάζουν ή σωπαίνουν. Πλέκουν τα δίστιχα. Άλλοτε τα ξηλώνουν. Ιστορούν τα παθήματα. Μακρυγορούν ή βιάζονται. Ξαναλένε ένα τραγούδι που δε χόρτασαν. Διακόπτουν ένα άλλο, να μην ακουστεί ως το τέλος. Κι ένα, που προσπαθούν να το ξεχάσουν, αναβλύζει σε κάθε ράγισμα. Έτσι που τελικά τα τραγούδια δεν ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο – γίνονται ένα τοπίο, ένας ήχος, μία ιστορία. Έτσι που τελικά και τα κορίτσια δεν ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο – γίνονται ένα σώμα, ένας καημός, μία διαμαρτυρία.

Μια μουσική συνάντηση για τα νυχτέρια στις αυλές των γυναικών της Θράκης. Με τις βραδινές δουλειές, τα καλαμπόκια και τα μπαμπάκια, το μιντζί και το ξενύχτι, τις ιστορίες, τα σκετσάκια, τους έρωτες (φανερούς και κρυφούς) και τα προξενιά, τις πολλές γενιές μαζί, τα φαγητά και το μοίρασμα, την αλληλοβοήθεια και, φυσικά, τα τραγούδια και το χορό».

Το Ντιλγκιρούδι, με πέντε φωνές και μία λύρα, ενθυμούμενο και θυμίζοντας όσα οι γυναίκες διαχρονικά κρατούν, ζωντανεύοντας γεγονότα αλλά και μύθους, μυστικά και όνειρα, διαπλέκει μέρη των τραγουδιών που ακολουθούν:

1. Μια κόρη ετραγούδαε
Παραλογή από το Κωστί της Θράκης. Συναντάται σε διάφορες εκδοχές ανά την Ελλάδα.

2. Ξενιτεμένο μου πουλί
Τραγούδι της ξενιτιάς από την περιοχή του Έβρου.

3. Γιάννης θέριζε
Ζωναράδικος από τον βόρειο Έβρο. Η επίκαιρη και ταυτόχρονα διαχρονική θεματική του αφορά στον εκδικητικό θάνατο της γυναίκας από τον Γιάννη.

4. α. Μένα μάνα μου μ' αρραβώνιασε
Μαντηλάτος από τον Έβρο, χορός του γάμου. Η κόρη αρραβωνιάζεται στην ξενιτιά.
β. Μάρω
Μπογδάνος από την Ανατολική Ρωμυλία.

5. Πέντε δέκα παπαδιές
Αποκριάτικο τραγούδι που παρουσιάζει τις παπαδιές και τις καλογριές να εγκαταλείπουν την εργασία με τα μπαμπάκια, να βγάζουν τα φουστάνια τους και να ρίχνονται στο ποτάμι για να κολυμπήσουν.

6. Μπογιατζής
Γίκνα από τον Έβρο. Η γυναίκα δε θέλει τον μπογιατζή, αλλά τον γραμματικό.

7. Του κριματισμένου
Ζωναράδικος από την περιοχή Διδυμοτείχου Έβρου. Η θεματική του για ακόμη ένα ζήτημα ταμπού που αφορά τον έρωτα, τη νεκροφιλία.

8. Νυστάξαν τα ματάκια μου
Καθιστικό τραγούδι από τα νυχτέρια του Βώλακα Δράμας.

9. α. Η κακιά μάνα
Συρτός από τον Έβρο με θέμα την ερωτική έλξη της μάνας προς το γιο της.
β. Παπαρούνα
Τραγούδι της αναβροχιάς από τον Βώλακα της Δράμας.

10. Ντιλγκιρούδι
Τραγούδι της αγάπης από την Ανατολική Ρωμυλία. Η κοπέλα καλεί το αγόρι να αψηφήσει τη μάνα του και να ζήσει μαζί της.

11. α. Μια κόρη ετραγούδαε
Παραλογή από το Κωστί της Θράκης. Συναντάται σε διάφορες εκδοχές ανά την Ελλάδα.
β. Αλεξάντρα έχει νιάτα
Συρτός συγκαθιστός Έβρου. Εδώ γίνεται κοινωνικός σχολιασμός για την ερωτική ζωή της Αλεξάνδρας.

Παίζει το μουσικό σχήμα ΝΤΙΛΓΚΙΡΟΥΔΙ:
Ιωάννα Καλλέργη, Νατάσα Τσακηρίδου, Σαλονικιά Τσαντσάνη, Λυδία Φουρτούνα, Αναστασία Χατζηαποστολίδου (φωνές)
Μαζί τους η Χρυσάνθη Γκίκα (λύρα)

Το Ντιλγκιρούδι, «χτίστης» στα τούρκικα, αποτελούμενο από πέντε γυναικείες φωνές και μια λύρα, παρουσιάζει τραγούδια από το ομαδικό φωνητικό ρεπερτόριο της Θράκης και της Μακεδονίας, σολιστικό και οργανικό ρεπερτόριο ενορχηστρωμένο για πέντε φωνές και λύρα, και νέες συνθέσεις με στιχουργικά ή μουσικά μοτίβα της βαλκανικής γειτονιάς. Από το Κωστί της Θράκης ως το Βώλακα της Δράμας, από το φωνητικό ρεπερτόριο, ως τους σκοπούς της λύρας και από τον Μικροκωνσταντίνο ως την Κόρη Ελένη.

Έντονη παρουσία στο επιλεγμένο ρεπερτόριο έχει το γυναικείο στοιχείο. Η γυναίκα στο παραδοσιακό τραγούδι ομολογεί μέσα από τους διάφορους κοινωνικούς της ρόλους αυτά που έμεναν ανομολόγητα στη ζωή της.