Ο αντιαμερικανισμός και το εθνικό αφήγημα της Μεταπολίτευσης: ανορθολογικά στοιχεία, ορθολογικές χρήσεις

Η εισήγηση αυτή έγινε κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου «Μεταπολίτευση: Από τη μετάβαση στη δημοκρατία στην οικονομική κρίση;» στο πλαίσιο της θεματικής ενότητας "Ανάμεσα στον αντιαμερικανισμό και τον εξευρωπαϊσμό".

Άμεση ιδεολογική συνέπεια της περιόδου της δικτατορίας και των γεγονότων που οδηγούν στη Μεταπολίτευση είναι η κατάρρευση της ιδεολογίας της εθνικοφροσύνης, και ο συνακόλουθος μετασχηματισμός τόσο του αντιαμερικανισμού όσο και του αντικομμουνισμού, όπως είχαν αναπτυχθεί κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Αντίστροφη είναι η εξέλιξη του αντιαμερικανισμού, ο οποίος ενισχύεται σημαντικά και αποκτά ένα είδος ηθικός δικαίωσης.
 

Κατεξοχήν στοιχείο διαφοροποίησης του μεταπολιτευτικού από τον προδικτατορικό αντιαμερικανισμό αποτελεί η διάδοση του στο δεξιό χώρο. Η διαμόρφωση του μεταπολιτευτικού αντιαμερικανικού λόγου συνδέεται άμεσα με την επικράτηση μιας αριστερόστροφης πολιτικής κουλτούρας, που συνδυάζει στοιχεία ενός εθνολαϊκού λόγου, με έντονες αναφορές στην κληρονομιά της προδικτατορικής περιόδου, με μια αντιιμπεριαλιστική ρητορική. Ωστόσο, ο αντιιμπεριαλισμός βαθμιαία επικαλύπτεται από το στοιχείο του εθνικισμού. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ο αντιαμερικανισμός καθιερώνεται ως αναπόσπαστο στοιχείο της προοδευτικής ταυτότητας.
 

Στο πλαίσιο αυτής της αφήγησης, ο μεταπολιτευτικός αντιαμερικανισμός, που διαπερνά τις κομματικές και ιδεολογικές τομές, αναγνωρίζεται αφενός ως στοιχείο της εθνικής ενότητας και αφετέρου ως αφύπνιση των υγιών δυνάμεων του έθνους, ως δύναμη εξαγνισμού από τις αμαρτίες του παρελθόντος. Ο αντιαμερικανισμός ταυτίζεται με την «εθνεγερσία» και την κάθαρση και ενσωματώνεται στο μεταπολιτευτικό εθνικό αφήγημα. Παρά το γεγονός ότι το σύστημα πεποιθήσεων του αντιαμερικανισμού ενσωματώνει σαφώς ανορθολογικά στοιχεία, ωστόσο επιτελεί τη λειτουργία της οικοδόμησης μίας συνεκτικής εθνικής αφήγησης, που στηρίζεται στην υποβάθμιση του εσωτερικού εχθρού έναντι του εξωτερικού.
 

Η δεκαετία του ΄40, η μυθολογία και οι εννοιολογήσεις της τροφοδοτούν σε μεγάλο βαθμό τον αντιαμερικανικό λόγο. Οι έννοιες της κατοχής και της αντίστασης αποκόπτονται από το ιστορικό πλαίσιο αναφοράς τους και χρησιμοποιούναι ως μεταφορά για τον Αμερικανό εχθρό. Στις σχετικές αναφορές, η αμερικανοκρατία εμφανίζεται συστηματικά ως συνέχεια της γερμανικής κατοχής. Η δράση της ελληνικής Αριστεράς νομιμοποιείται και ηρωοποιείται με αναφορά την αντίσταση απέναντι στους δύο αυτούς κατακτητές.
 

Χαρακτηριστική περίπτωση κατά την οποία ο αντιαμερικανισμός επιστρατεύεται εργαλειακά για ορθολογικές χρήσεις, αποτελεί η πολιτική στρατηγική του ΠΑΣΟΚ τόσο ως αντιπολιτευόμενου όσο και ως κυβερνόντος κόμματος. Η έννοια του αμερικανικού εχθρού είναι κεντρικής σημασίας για την κατασκευή του αντιδεξιού επιχειρήματος. Επιπλέον, η διακυβέρνηση της χώρας από το ΠΑΣΟΚ, σηματοδοτεί τη διαμόρφωση ενός θεσμοποιημένου κυβερνητικού αντιαμερικανισμού. Η μορφή που παίρνει ο αντιαμερικανισμός στην περίοδο αυτή και ο ρόλος που επιτελεί, μάς επιτρέπουν να κάνουμε λόγο για εργαλειακό αντιαμερικανισμό. Στο σύστημα των εννοιών, οι ΗΠΑ είναι ο κατεξοχήν εχθρός της μαχόμενης Αλλαγής και το βασικότερο εμπόδιο για την ολοκλήρωσή της. Ο συστηματικά δομημένα λόγος περί του Αμερικανού εχθρού διαχέεται μέσα από σύγχρονες στρατηγικές πολιτικής επικοινωνίας, που αξιοποιούν τα δημόσια και ιδιωτικά ΜΜΕ. Ως προς την παρακαταθήκη αυτής της στρατηγικής θα λέγαμε ότι συνίσταται στην κινητοποίηση εθνικιστικών και αντιδυτικών αντανακλαστικών για την αντιμετώπιση εσωτερικών κρίσεων.