Ο οικονομολόγος και συγγραφέας Jacques Attali συζητά με τον κορυφαίο γάλλο δημοσιογράφο Jean-Marie Colombani

Σύμβουλος του Φρανσουά Μιτεράν, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανοικοδόμησης και Ανάπτυξης, άνθρωπος που έχει βρεθεί όσο κανείς άλλος στους διαδρόμους της παγκόσμιας εξουσίας, βαθύς γνώστης της γεωπολιτικής, αγγελιοφόρος του μέλλοντος και συγγραφέας πενήντα βιβλίων, ο Ζακ Αταλί ήρθε στην Αθήνα για μια καυτή συζήτηση με τον Ζαν-Μαρί Κολομπανί γύρω από τις μεγάλες αλλαγές που προετοιμάζουν τον κόσμο του 21ου αιώνα.

H συζήτηση πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το  Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού & Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ).

Ο Ζακ Αταλί είναι παρών στην πολιτική, την οικονομική και την πνευματική ζωή της χώρας του, αλλά και στη διεθνή σκηνή, από το 1970. Κινείται με την ταχύτητα των γεγονότων, διαβάζει προφητικά τα μηνύματά τους για το μέλλον και παρόλο ότι θήτευσε και θητεύει στην καρδιά του συστήματος,  εξακολουθεί να υποστηρίζει ότι «μόνο οι ουτοπίες έχουν μεταμορφωτική δύναμη, γιατί οι ουτοπίες δεν είναι παρά οι μεταρρυθμίσεις που περιμένουν μια επανάσταση για να υλοποιηθούν».

Ο Αταλί ήξερε πάντα πώς να ανοίγει συζητήσεις και να υποδέχεται με πράξεις αυτό που έρχεται. Οι απόψεις και τα βιβλία του έχουν έναν σταθερό μελλοντολογικό χαρακτήρα, πιστεύει και υποστηρίζει ότι ο κόσμος του 21ου αιώνα θα είναι ένα τοπίο σε απόλυτη ρήξη με το σημερινό,  ένα  πολυκεντρικό σύστημα με νέους κυρίαρχους, μια πλανητική, χαοτική αγορά, που θα κατοικείται από νομάδες εργαζόμενους.

Γεννημένος στο Αλγέρι το 1943, γιoς ενός αυτοδίδακτου και επιτυχημένου Εβραίου αρωματοποιού, έφτασε με την οικογένειά του στο Παρίσι το 1956 και εγκαταστάθηκε στο αριστοκρατικό 16ο διαμέρισμα, δύο χρόνια μετά την έναρξη του Πολέμου της Ανεξαρτησίας της Αλγερίας. Σπούδασε στην Ecole Polytechnique, στην Ecole des Mines, στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (ENA) και έκανε το διδακτορικό του στα Οικονομικά.

Τα γραπτά του Αταλί έχουν μια προκλητική δυναμική, δημιουργούν αίσθηση και προτείνουν οπτικές γωνίες παράδοξες, αλλά αποκαλυπτικές. Είναι ακτιβιστής και στοχαστής ταυτόχρονα και κινείται με άνεση και γνώση σε πολλά και διαφορετικά πεδία και από τις διαδρομές του αυτές προκύπτουν αιφνιδιασμοί και τροφή για σκέψη.

Με το βιβλίο του Θόρυβοι: Μια Πολιτική Οικονομία της Μουσικής, εισέβαλε πριν από μερικά χρόνια στον τακτοποιημένο κόσμο της  πολιτικο-οικονομικής ανάλυσης και πρότεινε την ανάγνωση του κόσμου μέσα από τη μουσική. Ο ίδιος, άλλωστε, έχει πάθος για τη μουσική, παίζει πιάνο και έχει γράψει στίχους σε τραγούδια της Μπαρμπαρά:«Η μουσική βαδίζει παράλληλα με την ανθρώπινη κοινωνία, έχει τη δική της δομή και αλλάζει, όταν αλλάζει και η κοινωνία. Η μουσική είναι στοχασμός και προφητεία, το ύφος της και η οικονομική της οργάνωση προηγείται της κοινωνίας, γιατί εξερευνά ταχύτερα, από όσο η υλική πραγματικότητα, όλο το φάσμα των δυνατοτήτων σε έναν δεδομένο κώδικα. Κάνει ευδιάκριτο τον νέο κόσμο που θα επιβληθεί και θα ρυθμίζει τα πράγματα...».

«Χρησιμοποιώ αυτό που διακρίνω στην εξέλιξη της τέχνης και ιδιαίτερα της μουσικής για να αναλύσω την εξέλιξη της κοινωνίας. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, διέκρινα στη μουσική της δεκαετίας του '80 την αρχή της εξέγερσης των προαστίων. Ήμουν ο πρώτος που επισήμανα την άφιξη στον κόσμο μας της «νομαδικότητας», που έφερναν οι φορητές και κινητές συσκευές, το είδα με την επιτυχία του walkman, της πρώτης από τις συσκευές αυτές. Προέβλεψα την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, αφού είχα ακούσει την  rock 'n' roll μουσική στην ΕΣΣΔ και είχα δει την αποτυχία του συστήματος να την καταπολεμήσει. Η επίδραση της τεχνολογίας στη μουσική, με την ελεύθερη διακίνηση και ροή της, αναγγέλλει μια απόλυτα καινούργια οικονομία που θα βασίζεται στην ελεύθερη ανταλλαγή σημάτων, πληροφοριών και υπηρεσιών... Ο ήχος λειτουργεί ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης».

Ο Αταλί συνάντησε τον  Φρανσουά Μιτεράν το 1968, ανέλαβε τις προεκλογικές εκστρατείες του το 1974 και το 1981, έγινε ειδικός σύμβουλός του, τον εκπροσωπούσε στις συναντήσεις των G7 και με την υποστήριξη του Γάλλου σοσιαλιστή Προέδρου,  ξεκίνησε το 1984 το  πρόγραμμα Eureka για την ανάπτυξη των τεχνολογιών, οργάνωσε τους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από τη Γαλλική Επανάσταση το 1989 και συντόνισε το διεθνές πρόγραμμα βοήθειας μετά τις μεγάλες πλημμύρες στο Μπανγκλαντές.

Το 1990, κατά τη δεύτερη προεδρική θητεία του Μιτεράν, ο Ζακ Αταλ εγκατέλειψε την πολιτική και το Μέγαρο των Ηλυσίων και, λίγο πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ίδρυσε την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων για την ανοικοδόμηση των αντολικοευρωπαϊκών χωρών και έγινε ο πρώτος πρόεδρός της. Το 1994 δημιούργησε την Attalli &Associates, συμβουλευτική εταιρία για στρατηγικές εταιρικής διαχείρισης, επενδύσεων και μακροχρόνιων κερδών. Το 1998 έφτιαξε την PlaNet Finance, μη κερδοσκοπικό οργανισμό, που με τη χρήση νέων τεχνολογιών βοηθάει φτωχούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, και κυρίως γυναίκες, να δημιουργούν τις δικές τους επιχειρήσεις.

Ο Νικολά Σαρκοζί ανέθεσε στον Αταλί το 2007 την προεδρία της δικομματικής Επιτροπής για τη Μελέτη των Εμποδίων για την Οικονομική Ανάπτυξη.  Από το 2010 ο Αταλί είναι μέλος του διευθυντηρίου του Μουσείου Ορσέ ενώ από το 2006 διευθύνει την Ορχήστρα του Πανεπιστημίου της Γκρενόμπλ.

Ο Αταλί υποστηρίζει τη δημιουργία μιας παγκόσμιας κυβέρνησης, τη ρύθμιση της οικονομίας από έναν διεθνή οικονομικό θεσμό και πιστεύει ότι η συγκρότηση μιας νέας διεθνούς τάξεως είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη συντήρηση της δημοκρατίας. Στο βιβλίο του Μια Σύντομη Ιστορία του Μέλλοντος (2009) προβλέπει τη διάλυση των εθνών-κρατών και τη δημιουργία μιας πλανητικής αγοράς (υπερκαπιταλισμός), που θα προκαλέσει έναν πλανητικό πόλεμο (υπερσύγκρουση) από τον οποίο όσοι επιβιώσουν θα θεμελιώσουν μια συνετή πλανητική κυβέρνηση (υπερδημοκρατία).

Στο ίδιο βιβλίο διατυπώνει την άποψη ότι ο 21ος αιώνας θα καθοριστεί από τρία διαφορετικά κύματα αλλαγών: Την ανάπτυξη και την κυριαρχία ενός υπερκαπιταλισμού, ο οποίος θα εξουδετερώσει όλες τις προηγούμενες μορφές καπιταλιστικής διαχείρισης. Τη βία που θα αναπτυχθεί σε έναν πυκνοκατοικημένο, με λιγότερους πόρους, άνισο, βαθειά διχασμένο και όλο και πιο αποσταθεροποιημένο κόσμο. Τις προσπάθειες της διεθνούς κοινωνίας πολιτών να απαντήσει στο χάος που θα δημιουργήσουν τα δύο πρώτα κύματα. Οι αλλαγές αυτές, κατά τον  Αταλί, τροφοδοτούνται και από την απώλεια των ψευδαισθήσεων για την ικανότητα των κυβερνήσεων να δώσουν λύσεις στα προβλήματα και από την εμπιστοσύνη που επενδύουν όλο και περισσότερο οι πολίτες στους μη κυβερνητικούς οργανισμούς.

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση ο Αταλί πιστεύει ότι κατά τη σύλληψή της οι αρχιτέκτονες γνώριζαν ότι δεν θα μπορούσαν να δημιουργήσουν αυτό που επειγόντως χρειαζόταν η Ευρώπη -την απώλεια εθνικής εξουσίας υπέρ της κεντρικής ευρωπαϊκής- γιατί θα ήταν πολιτικά ανέφικτο. Παρακάμπτοντας την άμεση οδό, οι ηγέτιδες χώρες (Γαλλία-Γερμανία) χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν περιοδικές κρίσεις για να προωθήσουν μια πιο ουσιαστική ενοποίηση. Η τελική λύση θα είναι μια κεντρική κυβέρνηση με αυτόνομη εξουσία φορολόγησης και ελέγχου των δαπανών. Το πολιτικό στοίχημα είναι κατά πόσο οι εθνικές κυβερνήσεις θα εκχωρήσουν την αυτονομία τους για το στόχο αυτόν.

Ο μελλοντολόγος Αταλί προβλέπει ακόμα την πτώση της Αμερικανικής Αυτοκρατορίας γύρω στο 2035 και ως διάδοχό της έναν πολυκεντρικό κόσμο με εννέα ισχυρά κέντρα σε όλες τις ηπείρους: ΗΠΑ, Βραζιλία, Μεξικό, Κίνα, Ινδία, Ρωσία, Ευρωπαϊκή Ένωση, Αίγυπτος, Νιγηρία. Γύρω από τους ισχυρούς αυτούς πόλους θα αναδυθούν και άλλες μείζονες περιφερειακές δυνάμεις: Ιαπωνία, Ινδονησία, Κορέα, Αυστραλία, Καναδάς, Νότια Αφρική.

Και οι άνθρωποι που θα κατοικούν αυτόν τον κόσμο; Η τεχνολογία θα τους κάνει νομάδες και το δημογραφικό πρόβλημα (η γήρανση του πληθυσμού στις αναπτυγμένες χώρες) θα τους σπρώξει σε μαζικές μεταναστεύσεις στους μεγα-πόλους  και θα τους μετατρέψει σε «πλανητικούς πολίτες» που θα δουλεύουν με τους κανόνες μιας υπερφιλελεύθερης  οικονομίας και μιας δημοκρατίας με αναθεωρημένους όρους. Η άρχουσα τάξη, «οι υπερνομάδες», θα εξαρτούν την ισχύ τους από μια μεσαία τάξη 4 δισεκατομμυρίων «εικονικών νομάδων» -τεχνικοί, επιστήμονες, μάνατζερ, μηχανικοί κ.λπ., που θα ζουν μια σταθερή ζωή, αλλά θα δουλεύουν σε εταιρίες χωρίς κεντρικά στρατηγεία.  Στα υπόγεια αυτής της πυραμίδας θα συνωστίζονται 4 δισεκατομμύρια «υπονομάδες» που θα ζουν στην ανέχεια και τη μιζέρια, θα εξεγείρονται βίαια, οργανωμένοι σε εθνικές ομάδες, και θα συγκρούονται για σύνορα, θρησκείες, εθνικότητες και παραδόσεις.

Και τι θα προσφέρει αυτός ο κόσμος; Η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού θα απαιτήσει τον διπλασιασμό της γεωργικής παραγωγής, η αστικοποίηση θα εξαφανίσει τα δάση -εκτός από την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική -, θα αυξηθεί το διοξείδιο του άνθρακος στην ατμόσφαιρα, θα επιταχυνθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη, η ξηρασία θα μετατρέψει το νερό σε ανεπαρκές αγαθό και θα μειωθεί δραστικά η βιοποικιλότητα. Οι τεχνολογικές εξελίξεις στους εξοπλισμούς θα απειλήσουν την ανθρωπότητα με αυτοκαταστροφή. Η μόνη πιθανότητα για μια λιγότερο ζοφερή εξέλιξη είναι τα δίκτυα αλληλεγγύης, η συμμετοχική δημοκρατία, η εταιρική υπευθυνότητα, οι μη κυβερνητικοί οργανισμοί, οι μικρο-τράπεζες και η συλλογική νοημοσύνη.