Ο σχεδιαστής ως Gesamtkünstler: κρίση και μεταμορφώσεις της καλλιτεχνικής εργασίας στο γερμανικό κίνημα εφαρμοσμένων τεχνών των αρχών του 20ού αιώνα

H ανακοίνωση αυτή έγινε στο πλαίσιο του Ε΄ Συνεδρίου Ιστορίας της Τέχνης με γενικό τίτλο «Ζητήματα ιστορίας, μεθοδολογίας, ιστοριογραφίας», που διοργάνωσαν η Εταιρεία Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης (Ε.Ε.Ι.Τ.) σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη από τις 15 έως τις 17 Ιανουαρίου 2016.

Ο σχεδιαστής ως Gesamtkünstler: κρίση και μεταμορφώσεις της καλλιτεχνικής εργασίας στο γερμανικό κίνημα εφαρμοσμένων τεχνών των αρχών του 20ού αιώνα

Σημείωμα του ομιλητή

Το 1912, η οργανωτική επιτροπή της Βαυαρικής Έκθεσης Εμπορίου, αντιστρέφοντας πλήρως την βασική αρχή της αγγλικής κίνησης για την μεταρρύθμιση των διακοσμητικών κι εφαρμοσμένων τεχνών (arts and crafts) ανακοίνωσε επίσημα ότι «η εποχή όπου οι τεχνίτες ήταν καλλιτέχνες και οι καλλιτέχνες τεχνίτες έχει παρέλθει». Η διαστρέβλωση αυτή των ιδεών ενός κινήματος που επιδίωκε την ισότιμη συνεργασία και μελλοντική ένωση καλλιτεχνών και τεχνιτών είναι ενδεικτική ενός κεντρικού παραδόξου του γερμανικού κινήματος εφαρμοσμένων τεχνών, το οποίο έχει διαφύγει της προσοχής της ιστοριογραφίας της τέχνης: την θεμελίωση της υποτιθέμενης ένωσης καλών και εφαρμοσμένων τεχνών σε έναν αυστηρό καταμερισμό εργασίας, αλλά και διαχωρισμό των αντίστοιχων επαγγελματιών.

Παρακολουθώντας τις ιδρυτικές αρχές και το έργο των Ενωμένων Εργαστηρίων για την Τέχνη στην Χειροτεχνία (Vereinigte Werkstätten für Kunst im Handwerk) από το έτος της ίδρυσής τους (1898) μέχρι τις παραμονές του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, η παρούσα ανακοίνωση επιχειρεί να φωτίσει το παραπάνω παράδοξο. Η ίδρυση των Ενωμένων Εργαστηρίων στο Μόναχο από τους Richard Riemerschmid, Peter Behrens, Bruno Paul, Hermann Obrist και Bernhard Pankok (απόφοιτοι όλοι Ακαδημιών Καλών Τεχνών και όχι τεχνικών-επαγγελματικών σχολών) συνιστά ένα καθοριστικό επαναπροσδιορισμό επαγγελματικής καριέρας, μια συνειδητή μετακίνηση από τις εικαστικές και πλαστικές τέχνες προς τις ανεξάντλητες εφαρμογές του βιομηχανικού σχεδίου. Ο επαγγελματικός αυτός επαναπροσδιορισμός ερμηνεύεται ως αντίδραση στην κρίση του επαγγέλματος του καλλιτέχνη (και των ιδρυμάτων καλλιτεχνικής εκπαίδευσης όπως οι Ακαδημίες) στην ελεύθερη οικονομία.

Η πρωτοβουλία των καλλιτεχνών των Ενωμένων Εργαστηρίων συνιστά μια αποφασιστικής σημασίας απόπειρα διαφοροποίησής τους από τις μάζες των ειδικευμένων τεχνιτών και τα παραδοσιακά αντιπροσωπευτικά όργανά τους. Σε αυτό το πλαίσιο, τα Ενωμένα Εργαστήρια δεν ιδρύονται ως ακόμη μία καλλιτεχνική εταιρεία, αλλά ως μια πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της εποχής ιδιωτική επιχείρηση, η οποία καταχωρείται στο Εμπορικό Μητρώο της εποχής ως Ανώνυμη Εταιρεία. Ο καλλιτέχνης της επιχείρησης αυτής αναλαμβάνει έναν καινούριο επαγγελματικό ρόλο: του σχεδιαστή ως ενός είδους θα μπορούσαμε να πούμε καθολικού ή ολικού καλλιτέχνη (Gesamtkünstler), υπεύθυνου δηλαδή για ολόκληρο το πεδίο εφαρμογής του βιομηχανικού σχεδίου από τον σχεδιασμό συσκευασιών προϊόντων, διαφημιστικών αφισών και ειδών οικοσκευής μέχρι την πλήρη διαρρύθμιση εσωτερικών χώρων ή το ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό σχέδιο. Η δραστηριότητα αυτού του καλλιτέχνη αναλύεται ως απόπειρα αποφυγής της επισφαλούς (σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας) κινητικότητας του ειδικευμένου τεχνίτη, ως αναζήτηση μιας ασφαλέστερης επαγγελματικής διεξόδου.