Οι εμφύλιες συγκρούσεις κατά την Επανάσταση του 1821. Κρίσεις και απόψεις ιστοριογράφων και απομνημονευματογράφων του Αγώνα

Το ΚΙΚΠΕ σε συνεργασία με τα ΑΣΚΙ οργανώνει τον 2ο κύκλο Επιμορφωτικών Διαλέξεων που εντάσσεται στον εορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821 με τίτλο Οι κληρονομιές του 1821. Τα πρόσωπα και οι ιδέες. Πρόθεση του κύκλου διαλέξεων αποτελεί η μελέτη των μείζονων ζητημάτων που έθεσε η επαναστατική διαδικασία της δεκαετίας του 1820 και της εξέλιξής τους στα μετεπαναστατικά χρόνια. Στο επίκεντρο θα τεθούν όχι μόνο τα ζητήματα αλλά και οι διαδρομές όσων συμμετείχαν στην Επανάσταση και στελέχωσαν στη συνέχεια το νεοσύστατο κράτος. Στην κατεύθυνση αυτή, οι διαφορετικές προσεγγίσεις των εισηγητών-τριών, από τον χώρο της ιστορίας, της φιλολογίας και της νομικής, αποσκοπούν στην πληρέστερη και σφαιρικότερη κατανόηση μιας πολυσύνθετης πραγματικότητας.

Οι εμφύλιες συγκρούσεις κατά την Επανάσταση του 1821. Κρίσεις και απόψεις ιστοριογράφων και απομνημονευματογράφων του Αγώνα, Σοφία Καρύμπαλη - Κυριαζή, Δρ. Ιστορίας του ΕΚΠΑ, Φιλόλογος, Καθηγήτρια Δ/θμιας Εκπαίδευσης

Η ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε ένα γεγονός υψίστης πολιτικής σημασίας για τους κατακτημένους ελληνικούς πληθυσμούς, για τα οθωμανοκρατούμενα Βαλκάνια και εν γένει για την ιστορία της Ευρώπης, διότι πυροδότησε την εξέγερση και άλλων υπόδουλων λαών με στόχο τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους και τη συγκρότηση εθνικού κράτους, στο πλαίσιο δημιουργίας ενός νέου χάρτη εθνικών κρατών στην Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα.

Η παρούσα εισήγηση φιλοδοξεί να αναφερθεί εν συντομία στον εμφύλιο πόλεμο, που ξέσπασε μεσούσης της Επαναστάσεως, και να σκιαγραφήσει το πνεύμα της διχόνοιας και του εθνικού διχασμού που οδήγησε στη διαφθορά των χαρακτήρων, στην εξαγορά των συνειδήσεων των αγωνιστών και στην μεταξύ τους, επιζήμια για την πατρίδα, αδελφοκτόνα διαμάχη.

Μέσα στους κόλπους της Επαναστάσεως και υπό την δίνη των επαναστατικών γεγονότων και των στρατιωτικών αναμετρήσεων με τους αντιπάλους, οι Έλληνες αγωνιστές, κινούμενοι από ίδια συμφέροντα και επιδιώξεις, διχάσθηκαν και υπέπεσαν στο βαρύ ατόπημα των μεταξύ τους διενέξεων, των πολιτικών διαιρέσεων και του ερεθισμού των παθών και ενεπλάκησαν μοιραία σε βίαιες συρράξεις και εμφύλια αιματοχυσία.

Ο τοπικισμός, ο κοινωνικός και ταξικός ανταγωνισμός, οι φιλοδοξίες των πολιτικών αρχηγών, οι εμπάθειες, τα μίση, τα προσωπικά συμφέροντα, η εξασφάλιση αξιωμάτων και οφφικίων, η φιλαυτία, η φιλαρχία, ο χρηματισμός και η λαφυραγωγία ήταν τα βασικά αίτια που πυροδότησαν την αντιπαράθεση, υπονόμευσαν το κλίμα ενότητας και ομοψυχίας μεταξύ των αγωνιστών, οδήγησαν στη διχόνοια και στον αδελφοκτόνο σπαραγμό και απείλησαν σοβαρά την πορεία της Επαναστάσεως.

Οι διάφορες τοπικές έριδες και διαμάχες που αναδύθηκαν στο πλαίσιο του εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα του 1821 οδήγησαν σταδιακά στη χαρακτηριστική εμφύλια σύγκρουση που κυριάρχησε τη χρονική περίοδο 1823-1825, η οποία εκδηλώθηκε ως ανταγωνισμός ισχύος μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών ανδρών για τη διεκδίκηση της ηγεσίας, αλλά και ως αντιπαράθεση για την εξασφάλιση εξουσιών και ρόλων στο υπό διαμόρφωση νέο ελληνικό κράτος. Τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα, ο φατριασμός και η αντιπαράθεση μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων και παρατάξεων γινόταν σημαντική αιτία αδυναμίας του ελληνικού στοιχείου, την οποίαν έσπευδαν να εκμεταλλευτούν οι Οθωμανοί Τοπάρχες προς όφελός τους.

Ο εμφύλιος πόλεμος της επαναστατικής περιόδου - σημείο καμπής για τον Αγώνα - διακρίνεται σε δύο διαδοχικές χρονικά φάσεις. Στη διάρκεια της Α' φάσεως (φθινόπωρο 1823 - Ιούλιος 1824) παρατηρούνται έντονες πολιτικές διαμάχες μεταξύ Φιλικών και Κοτσαμπάσηδων, που θα οδηγήσουν σε ανοιχτή ρήξη μεταξύ Βουλευτικού και Εκτελεστικού Σώματος, με δυσμενές επακόλουθο την ταυτόχρονη ύπαρξη δύο Εκτελεστικών, δηλαδή δύο Κυβερνήσεων αλληλοσυγκρουόμενων και με έδρες το Κρανίδι και την Τριπολιτσά αντίστοιχα. Η πρώτη φάση του εμφυλίου πολέμου έληξε με ήττα του Κολοκοτρώνη και επικράτηση των κοτζαμπάσηδων Λόντου και Ζαΐμη. Κατά τη Β' φάση (Ιούλιος 1824 - Ιανουάριος 1825) κυριάρχησαν σφοδρότερες εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ κυβερνητικών στελεχών, που υποστηρίχθηκαν από Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς, και Πελοποννησίων προκρίτων. Θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων υπήρξε η Πελοπόννησος. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσεως του εμφυλίου πολέμου σημειώθηκαν βιαιότητες, βανδαλισμοί, διαρπαγές περιουσιών, λαφυραγωγία και πλιάτσικο από τα ρουμελιώτικα στρατεύματα, υπό την υποκίνηση του Κωλέτη, εις βάρος των μεγάλων προυχοντικών οικογενειών του Μοριά. Με τη λήξη της δεύτερης φάσεως του εμφυλίου οι προεστοί του Μοριά και ο Κολοκοτρώνης ηττήθηκαν και επικράτησε η φιλοααγγλική παράταξη του Κουντουριώτη και Μαυροκορδάτου.

Οι ιστοριογράφοι, Έλληνες και ξένοι, και οι απομνημονευματογράφοι του Αγώνα, μερικά χρόνια μετά το πέρας της Επαναστάσεως, κατέγραψαν τις εμπειρίες και τα βιώματά τους σε αυτοβιογραφικά αφηγηματικά κείμενα, τα γνωστά ''Απομνημονεύματα''. Αυτά τα κείμενα αποτελούν σημαντική πηγή της ιστορίας, λόγω του πλούτου των πληροφοριών που μας παρέχουν, ωστόσο απαιτείται έλεγχος της αξιοπιστίας τους διότι συχνά διακρίνονται για την υποκειμενικότητά τους και για την απόκρυψη και διαστρέβλωση των γεγονότων.

Η αναδίφηση στα ''Απομνημονεύματα'' του Μακρυγιάννη, του Φωτάκου, του Κολοκοτρώνη, του Δεληγιάννη, του Κασομούλη, του Σπηλιάδη, του Φραντζή, του Περραιβού και άλλων προσφέρει - αναφορικά με τον εμφύλιο - μία ρεαλιστική περιγραφή των σκληρών συγκρούσεων μεταξύ συμπατριωτών, αποκαλύπτει τα αίτια δράσεως των πρωταγωνιστών, εστιάζοντας κυρίως στις βιαιοπραγίες και τη λαφυραγωγία των Ρουμελιωτών οπλαρχηγών εις βάρος των προεστών του Μοριά κατά τον β' εμφύλιο πόλεμο. Μέσα από τα αυτοβιογραφικά κείμενα της εποχής φωτίζονται αθέατες πλευρές της ιστορικής πραγματικότητας και υπογραμμίζονται οι ολέθριες συνέπειες της εμφύλιας διαμάχης στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή του Έθνους.

Ο ιστορικός της Επαναστάσεως Σπυρίδων Τρικούπης χαρακτηρίζει δεινό και λίαν φθοροποιό τον β' εμφύλιο πόλεμο λόγω των καταστροφικών συνεπειών του. Οι ξένοι ιστοριογράφοι, όπως ο Thomas Gordon, ο George Finlay και ο Fr. Pouqueville, επισημαίνουν τις οικονομικές ζημίες που υπέστη ο Μοριάς κατά τον β' εμφύλιο πόλεμο, αποδίδοντας μεγάλες ευθύνες στους πολιτικούς άνδρες, τον Ιωάννη Κωλέτη και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που υπήρξαν οι υποκινητές του φατριασμού και των εμφυλίων διαιρέσεων.

Τα αποτελέσματα των εμφυλίων πολέμων υπήρξαν επαχθή κυρίως για την Πελοπόννησο η οποία λεηλατήθηκε, πυρπολήθηκε και ερημώθηκε ολοσχερώς. Επιπλέον οι εμφύλιες διαμάχες έδωσαν πρόσφορο έδαφος στους Οθωμανούς να ανασυνταχθούν και να επιτεθούν οργανωμένα και συντεταγμένα, όπως και έγινε με την επέλαση και επικράτηση του Ιμπραήμ πασά στην Πελοπόννησο κατά το 1825 και την καταστολή όλων των επαναστατικών εστιών.

Οι εμφύλιοι πόλεμοι, είτε αποτελούν προϊόν συγκυριών και ιστορικών συνθηκών, είτε είναι αποτέλεσμα σφοδρών κοινωνικών και ταξικών διενέξεων, είτε ακόμη αποδίδονται σε ανθρώπινα πάθη, όπως η φιλοδοξία και η κερδοσκοπία, το μόνο σίγουρο είναι ότι πάντοτε έχουν δυσμενή και ολέθρια αποτελέσματα τόσο σε υλικό όσο και σε ηθικό επίπεδο, τραυματίζοντας ανθρώπινες ψυχές και ζημιώνοντας ανεπανόρθωτα τα έθνη.

Ενδεικτικά παραθέματα "Απομνημονευμάτων"

Ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος περιγράφει το δράμα που έζησε ο Μοριάς από τα κυβερνητικά στρατεύματα: «Ὅθεν ἐπέρασεν ὁ λεγόμενος στρατός τῆς Διοικήσεως, ἔχυσε τόν σπόρον τῆς διχονοίας καί τοῦ ἐμφυλίου σπαραγμοῦ....ἡ αὐξηθεῖσα δύναμις αὐτῶν, ἔφερεν τήν διαίρεσιν τοῦ ἔθνους, ἥτις ἐξασθένησε τό ἐθνικόν πνεῦμα καί τήν ἐθνικήν δύναμιν....ἀγρίευσαν τά πάθη τῶν Ἑλλήνων, ἐνισχύθη ἡ κατάχρησις, καί οἱ ἄνθρωποι ἐδόθησαν εἰς τάς ἀσωτίας».

Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος, "Απομνημονεύματα περί της ελληνικής Επαναστάσεως του 1821", Β΄, εκδ. Βεργίνα, Αθήνα 1996, σ.20

Ο Νικ. Σπηλιάδης εντοπίζει τις αδικίες που υπέστησαν οι Πελοποννήσιοι από τις αρπακτικές διαθέσεις των Ρουμελιωτών οπλαρχηγών ως εξής: «Ἠδίκησαν δέ τούς Πελοποννησίους, τούς ὕβρισαν πολυειδῶς, τούς ἐγύμνωσαν, τούς ἥρπασαν τά χρήματα καί τά πράγματα, ὅσα εἶχον εἰς τά κιβώτιά των, κατέφαγον καί ἐπώλησαν ὅσα ἐδώδιμα εὗρον εἰς τάς οἰκίας των ἀποταμιευμένα διά τήν ζωοτροφίαν τῶν οἰκογενειῶν των, ἀφήρεσαν καί τινων τάς γυναῖκας καί τά παιδία. Ἔπιον, ἐπώλησαν καί ἔχυσαν τά κρασία των, ἐπῆραν τά πρόβατά των, τά ζῶά των καί τούς ἔβλαψαν καθ' ὅλους τούς τρόπους».

Νικόλαος Σπηλιάδης, "Απομνημονεύματα δια να χρησιμεύσωσιν εις την Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν 1821-1843", Β΄, εκδ. Τυπ. Νικολ. Φιλαδελφέως, Αθήνα 1851, σ.185-186.

Ο Μακρυγιάννης, ως στρατιωτικός, εχθρεύεται χωρίς δισταγμό τους πολιτικούς άνδρες αποδίδοντας σε αυτούς τα ολέθρια αποτελέσματα της διχόνοιας: «Τέλος πάντων ὁ πατριωτισμός ὅλων αὐτηνῶν καί τῆς συντροφιᾶς τους, ἡ ψύχωση τῆς φατρίας καί ἡ διαίρεση κι' ὁ ἐμφύλιος πόλεμος καί ἡ διχόνοια τῶν μεγαλοκέφαλων Κωλέτη καί Μαυροκορδάτου, διά νά μήν δοξαστῆ ὁ ἕνας καί χάσῃ ὁ ἄλλος......ὁ Μπραΐμης μπῆκε στήν Πελοπόννησο καί τήν ἔκαμε γῆ Μαδιάμ ὄχι ἀπό τήν παλληκαριά τῶν Ἀράπηδων, ἀλλά ἀπό αὐτά ὁπού λέγω....Αὐτά κάνει ἡ διαίρεση καί ἡ διχόνοια».

Ιωάννης Μακρυγιάννης, "Απομνημονεύματα", Α΄, εισ.- σχόλ. Σπ. Ασδραχά, εκδ. Καραβίας, Αθήνα χ.χ., σ. 184-185.

Ενδεικτικά παραθέματα "Ιστοριογραφικών κειμένων"

Ο ιστορικός της Επαναστάσεως Σπ. Τρικούπης αναφέρεται στα δεινά του β΄ εμφυλίου πολέμου ως εξής: «Ἀλλά λίαν δεινός καί λίαν φθοροποιός κατήντησεν ὁ δεύτερος ἐμφύλιος πόλεμος προκειμένης ὄχι ἐφημέρου ἐξουσίας ὡς ἄλλοτε, ἀλλά καταστροφῆς καί ἐξοντώσεως τῶν ἰσχυρῶν τῆς Πελοποννήσου».

Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Γ΄, έκδ. 2η, εκδ. Γιοβάνης, Αθήνα 1978, σ. 176.

Ο Th. Gordon, Άγγλος αξιωματικός και ιστοριογράφος, επισημαίνει τις οικονομικές ζημίες που υπέστη ο Μοριάς κυρίως κατά τον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο: «Ὁ ἐμφύλιος πόλεμος ὑπῆρξε, ἐν τούτοις, ἐξαιρετικά ἐπιζήμιος γιά τόν Μοριά....Ἡ εὐημερία κλαδεύτηκε στόν ἀνθό ἀπό τήν ἀσυδοσία τῶν Ρουμελιωτῶν στρατιωτῶν, οἱ ὁποῖοι μπορεῖ μέν νά μήν ἤθελαν νά σκοτώσουν τούς ὁμοεθνεῖς τους, ἀλλά δέν εἶχαν κανέναν ἐνδοιασμό ὅσον ἀφορᾶ τό πλιάτσικο. Δέν ἀρκέστηκαν νά λεηλατήσουν τίς μεγάλες περιουσίες τοῦ Σισίνη, τοῦ Ζαΐμη κ.ἄ., ἀλλά λήστευσαν ἀδιακρίτως ὅλες τίς κοινωνικές τάξεις».

Thomas Gordon, Ιστορία της ελληνικής Επανάστασης, Β΄, μτφρ. Αλ. Κατσώνη, εκδ. Αρχιπέλαγος, Αθήνα 2010, σ. 154.

Ανάλογες κρίσεις διατυπώνει και ο Γάλλος περιηγητής, διπλωμάτης και ιστοριογράφος Φρ. Πουκεβίλ γράφοντας: «Οὕτως ἄρα καταφανές βεβαίως ἐγένετο ὅτι ἡ Πελοπόννησος κατεπατήθη ὑπό τῶν αὐθαδῶν νησιωτῶν καί Ρουμελιωτῶν, καί τήν μετεχειρίζοντο ὡς χώραν κατακτήσεως».

Fr. Pouqueville, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως: ήτοι η Αναγέννησις της Ελλάδος, Δ΄, μτφρ. Ξεν. Ζύγουρα, εκδ. Τζελάτου, Τυπ. Τρίμη, εν Αθήναις 1890, σ. 312.

Ο G. Finlay, Άγγλος ιστοριογράφος, αποδίδει ευθύνες και στους νικητές και στους ηττημένους των εμφυλίων πολέμων, εντοπίζοντας τις δυσμενέστατες συνέπειές τους για τον Αγώνα: «Οἱ δύο εμφύλιοι πόλεμοι εἶναι ὁλοφάνερα δύο μαῦρες κηλίδες στήν ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως. Καμμιά δικαιολογία δέν ὑπάρχει, καί στίς δύο περιπτώσεις, γιά ὅσους σήκωσαν τά ὅπλα ἐναντίον τῆς κυβερνήσεως. Ἡ ἀνταρσία τους ἔδωσε τό ἔναυσμα γιά τήν ἐπικράτηση μεγάλης διοικητικῆς ἀναρχίας, πού δέν σπατάλησε μόνο τούς πόρους τῆς Ἑλλάδος ἀλλά καί συνέβαλε στήν δημιουργία ἑνός νέου γένους τυράννων, πού ἦταν τό ἴδιο δεσποτικοί καί πολύ πιό εὐτελεῖς ἀπό τούς μισητούς Τούρκους. Ὅσο ἄπληστοι ἦταν οἱ ἡττημένοι ἄλλο τόσο διεφθαρμένοι ἦταν οἱ νικητές τοῦ ἐμφυλίου πολέμου.....».

George Finlay, Ιστορία της ελληνικής Επαναστάσεως, Β΄, εκδ. Κόσμος, Αθήνα χ.χ., σ. 42.