Οι Φοίνισσες, ο άλλος μύθος του Οιδίποδα

Η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη) και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος διοργάνωσαν επιστημονικό συμπόσιο με τίτλο: Το θήλυ και οι ανατρεπτικές όψεις του στην ελληνική αρχαιότητα.

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ: Éliane Allouch (ψυχαναλύτρια, SPF), Marie de Gandt (ελληνίστρια), Γιώργης Γιατρομανωλάκης (συγγραφέας, ελληνιστής), Σωτήρης Μανωλόπουλος (ψυχαναλυτής, ΕΨΕ), Claire Nancy (ελληνίστρια), Patricia Rossi (ψυχαναλύτρια, SPF), Sylvie Sesé-Léger (ψυχαναλύτρια, SPF), Agnès Verlet (ψυχαναλύτρια, SPF), Θανάσης Χατζόπουλος (ποιητής, ψυχαναλυτής, SPF).
 

Το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αρχαία Ελλάδα δεν παραχωρούσε στην πραγματικότητα πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες. Μόνο η αναπαραγωγική τους λειτουργία λαμβανόταν υπόψη. Κάποιες θαρραλέες όμως, όπως η Ξανθίππη, η σύζυγος του Σωκράτη, ή η ποιήτρια Σαπφώ, τόλμησαν να αντιτεθούν σε αυτή την τάξη πραγμάτων.
 

Τραγικοί συγγραφείς, κυρίως ο Ευριπίδης, αλλά και συγγραφείς λαϊκών μύθων έδωσαν τη δυνατότητα να εξερευνηθούν οι διάφορες –ασυνείδητες– εκφάνσεις της γυναικείας σκέψης εκείνης της εποχής. Οι εκφάνσεις αυτές επηρεάζουν ακόμα και σήμερα, με γόνιμο τρόπο, τη σχέση μας με το θήλυ. Οι αρχαιοελληνικές γυναικείες φιγούρες (όπως η Λυσιστράτη, η Μήδεια, η Αγαύη, η Ιφιγένεια, η Πασιφάη, η Ψυχή, η Ξανθίππη, η Ιοκάστη) μέσα από τις αναπαραστάσεις τους στη μυθολογία, στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική έθεσαν σε αμφισβήτηση τα θεμέλια του θηλυκού προτύπου στις δυτικές κοινωνίες.
 

Φωτίζοντας υπό αυτή την οπτική γωνία τους παραπάνω μύθους, ανακύπτουν σύγχρονα ερωτήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, τις ορμές, το θάνατο και την ετερότητα. Ακολουθώντας τα αρχαία μονοπάτια με το σημερινό βήμα τους, ψυχαναλύτριες και ψυχαναλυτές, ελληνίστριες και ελληνιστές, ξεδιπλώνουν τις ερμηνείες τους.

Οι Φοίνισσες, ο άλλος μύθος του Οιδίποδα

Στις Φοίνισσες, ο Ευριπίδης γράφει τη θηλυκή εκδοχή της οικογενειακής ιστορίας του Οιδίποδα. Η Ιοκάστη είναι η βασική ηρωίδα και ο χορός αποτελείται από μία ομάδα νεαρών Φοινισσών που, εκ προοιμίου, δεν έχουν λόγο να βρίσκονται στη Θήβα. Με αυτά τα γυναικεία πρόσωπα, η Claire Nancy προτείνει μία ανάλυση της νέας εκδοχής του «μύθου του Οιδίποδα» του Ευριπίδη. Η Ιοκάστη είναι καταρχάς η αφηγήτρια του μύθου, την ιστορία του οποίου διηγείται στον πρόλογο του έργου. Η Ιοκάστη δεσμεύει τη γυναικεία μοίρα της, για να απαλλάξει την οικογένειά της από την κατάρα των θεών. Για το λόγο αυτό, διαδραματίζει έναν ρόλο πολιτικό. «Στη γυναικεία τους εκδοχή, η πατροκτονία και η αιμομιξία απο-δραματικοποιούνται», γράφει η Nancy· ως εάν η απαγόρευση και η παράβασή της να είχαν αξία μόνο για το γιο.
 

ο γιος μου

ο Οιδίπους […] έλαβε […]

σύζυγο, ο ταλαίπωρος, εκείνη που τον γέννησε·

άγνωστοι μεταξύ μας, μοιρασθήκαμε την ίδια κλίνη.

Και ήταν καρπός της ένωσής μου με τον γιο μου δύο αγόρια […]

και κόρες δύο
 

Η εμπιστοσύνη του Οιδίποδα προς την Ιοκάστη, στον συζυγικό τους δεσμό, δεν έχει προηγούμενο στην αρχαία ελληνική σκηνή.

Η Nancy υπογραμμίζει ότι ο Ευριπίδης παρουσιάζει εξίσου μία σκηνή μητρικής αγάπης όταν η Ιοκάστη ξαναβρίσκει τον Πολυνείκη:

Και τώρα τι να ειπώ;

Και πώς με λόγια και με χάδια,

πάνω στο σώμα σου χορεύοντας γλυκά,

να ξανανιώσω εκείνη την παλιά

λησμονημένην ευφροσύνη!
 

Όσο για τις Φοίνισσες, γράφει η Nancy:
 

Έχουν παραμείνει διονυσιακές, ξένες προς την αλαζονεία της κυριαρχίας που διατείνεται ότι επιβάλλει τους νόμους της στη φύση και εγείρει τους άντρες, τους μεν εναντίον των δε […]. Εκείνες είναι, οι Φοίνισσες, που με την αρχέγονη, προελληνική τους γνώση, κατέχουν το κλειδί του οιδιπόδειου αινίγματος, της προπατορικής κατάρας, η οποία πηγάζει από την ίδια τη γέννηση των Θηβών, κατά τις δύο ιδρυτικές σκηνές της.