Ζωή και τέχνη στα χρόνια των Παλαιολόγων: Εκκλησιαστική ζωγραφική: νέες τάσεις, νέα θέματα, νέα καλλιτεχνικά κέντρα

Η διάλυση του βυζαντινού κράτους, συνεπεία της πρώτης αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας το 1204, είχε ως αποτέλεσμα και την απώλεια ‒για πρώτη φορά‒ του σημαντικότερου καλλιτεχνικού κέντρου του βυζαντινού κόσμου. Για τα επόμενα 57 χρόνια απουσιάζει το χωνευτήρι, στο οποίο επί αιώνες κατέληγαν από Βορρά, Νότο, Δύση και Ανατολή ιδέες, τάσεις, καινοτόμες αντιλήψεις και προσλήψεις, αφομοιώνονταν, μεταπλάθονταν σε κάτι νέο και διοχετεύονταν στη συνέχεια σε όλες τις επαρχίες, διαμορφώνοντας το κυρίαρχο ρεύμα της κάθε περιόδου. Αν και η εικόνα που έχουμε για την εξέλιξη της θρησκευτικής ζωγραφικής κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη δεν είναι ικανοποιητική (για παράδειγμα από την αυτοκρατορία της Νικαίας, το σημαντικότερο των διαδόχων της παλαιάς αυτοκρατορίας, διαθέτουμε ελάχιστα δείγματα), τα σωζόμενα κατάλοιπα καθιστούν σαφές ότι τα πρωιμότερα και πλέον αξιόλογα σύνολα δημιουργήθηκαν στην αναδυόμενη Σερβία (Studenica, Žiča, Mileševa), όπου εργάστηκαν εξαιρετικοί καλλιτέχνες από τη Βασιλεύουσα ή τη Θεσσαλονίκη. Η επάνοδος των Βυζαντινών (του Δεσποτάτου της Ηπείρου) στην τελευταία μετά από 20 μόλις χρόνια φραγκοκρατίας δημιούργησε, ως φαίνεται, ένα νέο κέντρο, από το οποίο προήλθαν πιθανώς οι ζωγράφοι που κόσμησαν μνημεία στην ίδια την πόλη (Αχειροποίητος), στη Στερεά (Επισκοπή Ευρυτανίας) και στην Άρτα (Βλαχέρνα). Στα μνημεία αυτά συνεχίζεται και εξελίσσεται η μία από τις τρεις κυρίαρχες τάσεις της τελευταίας εικοσαετίας του 12ου αι., η κλασσική-μνημειακή, την οποία συναντούμε και σε μνημεία της Ανατολικής Στερεάς (Άγ. Γεώργιος Ωρωπού, Άγ. Ιωάννης Καλυβίτης στα Ψαχνά Ευβοίας) ή της Πελοποννήσου (Αγ. Τριάδα στο Κρανίδι). Δεν απουσιάζουν βεβαίως και μνημεία με σαφώς επαρχιακό χαρακτήρα, τα οποία δεν παρακολουθούν τις σύγχρονές τους εξελίξεις, όπως εκείνα της αθηναϊκής ομάδας (παρεκκλήσιο σπηλιάς Πεντέλης, Άγ. Γεώργιος Καλυβίων Κουβαρά, Παναγία Μερέντας).