Ζωή και τέχνη στα χρόνια των Παλαιολόγων: Ναοί, μονές και παρεκκλήσια στις επαρχίες

Η βίαιη διάσπαση της ενότητας της αυτοκρατορίας μετά το 1204 οδήγησε στην ίδρυση τριών βυζαντινών και πλειάδας λατινικών κρατών και κρατιδίων, αλλά και στην εδραίωση των σλαβικών βασιλείων, τα οποία είχαν ιδρυθεί αμέσως πριν από τη μοιραία Δ' Σταυροφορία. Η ανάγκη για προβολή της ισχύος, η επιδίωξη αναγνώρισης της νομιμότητας, η επιθυμία συμμετοχής στο κλέος της απωλεσθείσας αυτοκρατορίας οδήγησαν στην έξαρση της οικοδομικής δραστηριότητας στις έδρες των κατά τόπους ηγεμόνων, με πιο χαρακτηριστικές τις περιπτώσεις των δεσποτών της Άρτας, των διοικητών του Μυστρά και των κράληδων της Σερβίας. Τυπολογικώς συνεχίζεται η παράδοση των προηγουμένων αιώνων, με κυρίαρχες τις παραλλαγές του σταυροειδούς εγγεγραμμένου και της βασιλικής, αλλά και τα ύστερα παραδείγματα οκταγωνικών. Ο πραγματικά νέος τύπος της υστεροβυζαντινής περιόδου είναι εκείνος του σταυρεπιστέγου, με τρεις παραλλαγές, πολυάριθμα παραδείγματα και μεγάλη διάδοση κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικώς) στο νότιο ελλαδικό χώρο. Το ολοένα αυξανόμενο φαινόμενο της προσθήκης ποικίλων προσκτισμάτων (παρεκκλησίων, ταφικών χώρων, στοών, κωδωνοστασίων, κλιμακοστασίων) στον κυρίως ναό που επισημαίνεται στην πρωτεύουσα, παρατηρείται και στην περιφέρεια (υπό βυζαντινή ή άλλη διοίκηση), καθιστάμενο εκ των κυρίαρχων χαρακτηριστικών της εποχής των Παλαιολόγων. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η μορφολογική εξέλιξη των ναών της περιόδου, καθώς ενισχύεται η ήδη από τις προηγούμενες δεκαετίες διαφαινόμενη τάση της πλούσιας διακόσμησης (ενίοτε στα όρια της υπερβολής) με κεραμοπλαστικά ή λίθινα κοσμήματα, του χρωματικού εμπλουτισμού και της διαφοροποίησης της υφής, με την προσθήκη εφυαλωμένων πλακιδίων, φιαλοστομίων, πινακίων, εγχρώμων λίθων, αναγλύφων. Εξ άλλου, συχνά απαντώνται επιδράσεις της ρωμανικής και της γοτθικής μορφολογίας ή και η χρήση αυτούσιων γλυπτών ή επί μέρους στοιχείων σε κυμαινόμενο ποσοστό.