Ζωή και τέχνη στα χρόνια των Παλαιολόγων. Τελευταίες αναλαμπές ενός κόσμου που σβήνει: τοιχογραφίες και ψηφιδωτά

Μεταξύ των κύριων χαρακτηριστικών της νέας εποχής που εγκαινιάζει η ανακατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως το 1261 και η ανασυγκρότηση της αυτοκρατορίας υπό τη δυναστεία των Παλαιολόγων είναι η προβολή της προσωπικότητας, στοιχείο που είχε δειλά κάνει την εμφάνισή του στη μνημειακή ζωγραφική των ναών της εποχής των Κομνηνών και τώρα εκδηλώνεται με πολύ πιο έντονο τρόπο, την απεικόνιση των κτητόρων στην ίδια κλίμακα με τα θεία πρόσωπα, συνοδευόμενων από σχετικές επιγραφές. Η τρίτη διάσταση, η άνετη κίνηση στο χώρο, οι σκιές, η ρεαλιστική απόδοση του όγκου στα πρόσωπα, στα γυμνά μέρη του σώματος και στις πτυχώσεις με τη χρήση των χρωματικών διαβαθμίσεων αντί της γραμμής, οι πολύπλοκες συνθέσεις με κυρίαρχο το ρόλο των οικοδομημάτων και με πολυπληθείς ομάδες μαρτύρων των γεγονότων, η παράθεση διαδοχικών συμβάντων που συμπληρώνουν και αναπτύσσουν την κεντρική σκηνή και εν γένει η διάθεση για αναλυτική αφήγηση είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν όλο το 13ο αι., φτάνοντας στην υπερβολή κατά τις τελευταίες του δεκαετίες. Μετά την επάνοδο στις κλασσικιστικές ισορροπίες της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου κατά τα πρώτα χρόνια του 14ου αι., η ζωγραφική γνωρίζει μια τελευταία φάση ακμής, με κορυφαία έργα όπως η Μονή της Χώρας και το παρεκκλήσιο της Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη, οι Άγιοι Απόστολοι και ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός στη Θεσσαλονίκη, η Περίβλεπτος στο Μυστρά. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες ύπαρξης του κράτους, το 15ο αι., απαντώνται περιορισμένα πλέον δείγματα μνημειακής ζωγραφικής, έργα υψηλής μεν αισθητικής και τεχνικής αρτιότητας, αλλά αποστερημένα από την ορμή και το ανανεωτικό πνεύμα των παλαιότερων φάσεων, μάρτυρες ενός κόσμου που σβήνει, κρατώντας ζωντανή όσο είναι δυνατόν τη φλόγα του παρελθόντος, απαραίτητη για την επιβίωσή του όσο η ιστορική μοίρα θα του το επιτρέψει.