Πειραματικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της πρόσβασης στη συνείδηση

Από τους κορυφαίους νευροεπιστήμονες της εποχής μας, ομότιμος καθηγητής του Collège de France, στην Έδρα Κυτταρικής Επικοινωνίας (1976-2006), και επί δεκαετίες διευθυντής της Μονάδας Μοριακής Βιολογίας στο Ινστιτούτο Παστέρ της Γαλλίας, ο Σανζέ έρχεται στην Αθήνα, καλεσμένος του Megaron Plus, για να μιλήσει για τις πιο πρόσφατες πειραματικές μελέτες του, με τις οποίες αναζητά τις συνδέσεις ανάμεσα στις ασυνείδητες και συνειδητές επεξεργασίες πληροφοριών ή εμπειριών, μέσω της δραστηριότητας των νευρικών κυττάρων.
 

Θετικός, μαχητικός και με χάρισμα να κάνει προσιτά στο κοινό περίπλοκα θέματα των νευροεπιστημών, ο Σανζέ επιχειρεί να εξηγήσει, με την ομιλία του, πώς μια εσωτερική ή εξωτερική πληροφορία επεκτείνεται πέρα από την ασυνείδητη επεξεργασία προς τη συνειδητή και δημιουργεί την υποκειμενική εμπειρία.
 

Διάσημος ανάμεσα στους ευρωπαίους στοχαστές από τη δεκαετία του ’80, ο Ζαν-Πιερ Σανζέ έχει αποκαλύψει με τις έρευνές του πολλά από τα μυστικά του ανθρώπινου οργανισμού και έχει συμβάλει δραματικά στην κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου, του νευρικού συστήματος, των πρωτεϊνών, του μηχανισμού της συνείδησης και του ασυνείδητου, και της νευρωνικής βάσης της γνωσιακής λειτουργίας.
 

Η κατανόηση της αρχιτεκτονικής των νευρικών κυττάρων –των νευρώνων– τα οποία είναι οι καταλύτες για τη συνειδητή εμπειρία είναι από τα κεντρικά και άλυτα ακόμα προβλήματα των νευροεπιστημών, αν και οι έρευνες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα για να αποκαλυφθούν τα μυστικά της λειτουργίας τους έχουν σημαντικές κλινικές εφαρμογές, όπως στη γενική αναισθησία, σε περιπτώσεις κώματος ή σε ασθενείς ασθενούς συνείδησης. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ερευνητές είναι αρκετές και η πιο σύνθετη δυσκολία είναι οι πολλαπλές σημασίες του όρου «συνείδηση», οι οποίες δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν με τρόπο πειστικό για το πείραμα.

Γεννημένος το 1936, ο Ζαν-Πιερ Σανζέ αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα σε πολλά πεδία της βιολογίας και των νευροεπιστημών με έμφαση στη δομή και την αποστολή των πρωτεϊνών, στα αρχικά στάδια ανάπτυξης του νευρικού συστήματος και στη λειτουργία των νευρώνων. Με το βιβλίο του Ο νευρωνικός άνθρωπος(1983) έγινε διάσημος στους επιστημονικούς και τους κύκλους των ευρωπαίων στοχαστών. Το βιβλίο επιχειρούσε να αναλύσει προαιώνια ανθρώπινα ζητήματα, με εργαλείο τις νευροεπιστημονικές ανακαλύψεις και υποθέσεις.
 

Το βιβλίο αυτό άνοιξε μεγάλες και γόνιμες συζητήσεις, κυρίως μεταξύ επιστημόνων και φιλοσόφων, οι οποίοι του έθεσαν το ερώτημα και τον προκάλεσαν να απαντήσει: «ο άνθρωπός του» θα μπορούσε να αποκτήσει ηθική; Αυτό το ερώτημα, που όπως λέει ο ίδιος δεν σταμάτησε από τότε να τον απασχολεί, οδήγησε σε έναν μακροσκελή διάλογο με τον επίσης διάσημο φιλόσοφο Πωλ Ρικέρ, που καταγράφηκε στο βιβλίο Νους και Εγκέφαλος: Μόνο οι σωστές συνδέσεις, και κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου Πρίνστον. Αυτή η αναζήτηση της σχέσης νου και εγκεφάλου βρίσκεται εδώ και πολλά χρόνια στο επίκεντρο των ερευνών του Σανζέ, ο οποίος υποστηρίζει ότι «έχουμε φτάσει στην ιστορική στιγμή που φαίνεται εφικτό να τους συνδέσουμε».
 

Η σχέση νου και εγκεφάλου και οι σχετικές έρευνές του έχουν κάνει τον Σανζέ διάσημο και στο μη επιστημονικό κοινό, και με το βιβλίο του Συζητήσεις για το Νου, την Ύλη, τα Μαθηματικά υποστήριξε με σθένος απόψεις που δημιούργησαν αίσθηση και διεύρυναν τον ορίζοντα του γενικού κοινού: το νευρικό σύστημα λειτουργεί αμυντικά και όχι αντιδραστικά και η διάδρασή του με το περιβάλλον, αντί να είναι εκπαιδευτική, καταλήγει σε επιλογή από μια μεγάλη ποικιλομορφία από προϋπάρχουσες εσωτερικές αναπαραστάσεις. Η βάση της ανάπτυξης της ζωής είναι αυτή η επιλογή και όχι η εκπαίδευση.
 

Ο Σανζέ πιστεύει ακλόνητα στο θρίαμβο της επιστήμης και στη διαρκή πρόοδο των νευροεπιστημών και συχνά βρίσκεται σε ενδιαφέρουσες αντιπαραθέσεις με επιστήμονες από τις ανθρωπιστικές σπουδές που υποστηρίζουν τη σύγκλιση της γνώσης, τη  γνώση και την κατανόηση που συντίθεται από διαφορετικά, εξειδικευμένα πεδία ανθρώπινης δραστηριότητας.
 

Ο Σανζέ παραθέτει συχνά τις κατακτήσεις των νευροεπιστημών και τη συμβολή τους στην αποσαφήνιση ανθρώπινων λειτουργιών, που για την ψυχολογία και τη φιλοσοφία ήταν συγκεχυμένες και οδηγούσαν σε συζητήσιμες διατυπώσεις: Το νευρικό σύστημα είναι ικανό όχι μόνο να αντιδρά, αλλά και να συμπεριφέρεται προληπτικά και με πρόθεση. Η σχέση ανάμεσα σε τραύματα σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου και της αντίστοιχης απώλειας γνώσεων και συμπεριφορών. Η ανάπτυξη της τεχνικής αποτύπωσης του εγκεφάλου που επιτρέπει να παρατηρούμε «ζωντανά» την δραστηριότητα περιοχών του εγκεφάλου. Η ανάπτυξη των ηλεκτροφυσιολογικών τεχνικών που επιτρέπουν να απομονώσουμε με ακρίβεια τη δραστηριότητα συγκεκριμένων νευρικών κυττάρων. Η ανακάλυψη των ψυχότροπων φαρμάκων που μπορούν να αλλάξουν τη διάθεσή μας και μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τη λειτουργία τους.
 

Παράλληλα με την ερευνητική του δραστηριότητα, ο Ζαν-Πιερ Σανζέ υπήρξε επικεφαλής της Εθνικής Γνωμοδοτικής Επιτροπής Βιοηθικής της Γαλλίας (1992-98) και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ανεξάρτητου ινστιτούτου βιοϊατρικών μελετών Scripps Research Institute.
 

Παθιασμένος φιλότεχνος, ο Σανζέ υπήρξε για πολλά χρόνια πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Λούβρου, πρόεδρος της διυπουργικής επιτροπής για τη Συντήρηση της Γαλλικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 1989, καθώς και μέλος του επιστημονικού συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης Μουσείων από το 2007. Έχει οργανώσει αρκετές και σημαντικές εκθέσεις και ανάμεσά τους μια μεγάλη στο Παρίσι για τη σχέση τέχνης και επιστήμης με τίτλο «Ψυχή και Σώμα».