Πρωτοπορία και πολιτική: Η πεζογραφία της Μεταπολίτευσης

Η εισήγηση αυτή έγινε κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου «Μεταπολίτευση: Από τη μετάβαση στη δημοκρατία στην οικονομική κρίση;» στο πλαίσιο της θεματικής ενότητας "H κουλτούρα της Μεταπολίτευσης".

Η Μεταπολίτευση σαφώς δεν ήταν πολιτιστικά ομοιογενής, αλλά η στιγμή της διαπάλης ανάμεσα σε διάφορες τάσεις που είχαν διαμορφωθεί στη διάρκεια της δικτατορίας ή ήδη από τη «μακρά δεκαετία του 60». Η παρουσίαση μου θα διερευνήσει από αυτή την οπτική την πεζογραφία της μεταπολίτευσης με επίκεντρο την πρόσληψη και τη λειτουργία στα πλαίσια της Μεταπολίτευσης της λογοτεχνικής πρωτοπορίας που είχε διαμορφωθεί στη διάρκεια της δικτατορίας. Οι νέοι λογοτέχνες που αναδείχθηκαν σε μικρά περιοδικά στη διάρκεια της δικτατορίας αποτέλεσαν μια «διπλή πρωτοπορία», συνδέοντας την αισθητική με την πολιτική ρήξη, την κριτική προς το θεσμό της λογοτεχνίας, (την έννοια της λογοτεχνικότητας, τα είδη και τα μέσα της τέχνης) με την κριτική προς την πολιτική και την κοινωνία.
 

Τα κείμενα αυτών των λογοτεχνών υιοθετούν μια σειρά πρωτοποριακών τεχνικών που βασίζονται στην παράδοση του υπερρεαλισμού, στα ρεύματα της νέο-πρωτοπορίας (π.χ. οπτική ποίηση, συγκεκριμένη ποίηση, κολάζ κειμένων, χρήση αποσπασματικού λόγου, εισβολή των χαμηλών ειδών λόγου, αγγλικών και διαφημιστικών σλόγκαν στα κείμενα). Βασικό της χαρακτηριστικό είναι η χρήση του ιδιωτικού και του χαμηλού, της μαζικής κουλτούρας, που γίνεται ένα μέσο κριτικής της καταναλωτικής κοινωνίας που αρχίζει να διαμορφώνεται. Για τους λογοτέχνες αυτούς το προσωπικό είναι πολιτικό και βασικό μέσο απόδοσης του είναι ο αποσπασματικός λόγος, που δεν ελέγχεται από το άτομο, αλλά γίνεται φορέας όλων των κοινωνικών δυναμικών. 
 

Αμέσως μετά την μεταπολίτευση ορισμένοι λογοτέχνες της πρωτοπορίας αρχίζουν να συνεργάζονται με περιοδικά με μεγαλύτερη εμβέλεια, φιλοδοξώντας να παρουσιάσουν τις αισθητικές και πολιτικές τους θέσεις σε ένα ευρύτερο κοινό, θεωρώντας ότι η πολιτική μεταβολή θα σημάνει μια βαθιά κοινωνική και πολιτιστική μεταβολή και ότι η τέχνη θα ενωθεί με τη ζωή, όπως το αντιλαμβάνονταν οι ιστορικές πρωτοπορίες. Σε αυτή την προσπάθεια εντάσσεται η παρουσίαση των λογοτεχνών του αντεργκράουντ από το περιοδικό Σήμα και η συζήτηση περί του κινδύνου της αφομοίωσης από το κατεστημένο. Η μετάφραση κείμενων σύγχρονων θεωρητικών, μπητ λογοτεχνών και των μανιφέστων της ιστορικής πρωτοπορίας, συμβάλλει στη διάχυση της πρωτοποριακής γραφής και στη διαμόρφωση του πολιτικού της χαρακτήρα. 
 

Ταυτόχρονα με την ανάδυση αυτής της πρωτοπορίας, υπάρχει η ενίσχυση της πολιτικής και ρεαλιστικής πεζογραφίας, που είχε διαφανεί ήδη από τη δικτατορία, από τα Δεκαοκτώ κείμενα. Έτσι, η πρόσληψη της πρωτοπορίας παρά τις φιλοδοξίες τους είναι πολύ περιορισμένη και ο πεζογραφικός λόγος στρέφεται περισσότερο στις ιστορικές αναφορές, που συχνά αποδίδονται μοντερνιστικές τεχνικές.
 

Τελικά η παρουσίαση μου θα προσπαθήσει να απαντήσει στα επόμενα ερωτήματα: Ποια είναι η σχέση της λογοτεχνικής πρωτοπορίας με το Πάλι και τη μακρά δεκαετία του 60;
 

Ποια αιτήματα καθορίζουν την κυρίαρχη τάση της πεζογραφίας και της κριτικής στη διάρκεια της δικτατορίας; Πώς μεταβάλλεται στη μεταπολίτευση; Πώς προσλαμβάνει την πρωτοπορία και πως τη διαμορφώνει; Γιατί τελικά η πρωτοπορία αυτή παρά τις φιλοδοξίες της μένει στο περιθώριο; Τι μας δείχνει αυτό για τη σχέση πολιτικής και κουλτούρας στην περίοδο αυτή;