Recognition, Imbalances of Power and Moral Agency: Honour Relations and Slaves’ Claims vis-à-vis Their Masters

H ομιλία εξετάζει το πρόβλημα του αν οι δούλοι της αρχαιότητας διαθέτουν «τιμή» – αν μετέχουν, δηλαδή, σε ανταποδοτικές σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού και αναγνώρισης και αν μπορούν, μέσω αυτών των σχέσεων, να αναπτύξουν μια αυτόνομη υποκειμενικότητα. Το ζήτημα προσεγγίζεται υπό το πρίσμα πρόσφατων σημαντικών εργασιών στο πεδίο της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και της κοινωνικής ψυχολογίας – των Charles Taylor, Stephen Darwall, Kwame Anthony Appiah και ιδίως του Axel Honneth – οι οποίες πραγματεύονται τις έννοιες της αξίας, της αξιοπρέπειας και της αναγνώρισης. Η ομιλία αφενός επικεντρώνεται σε ό,τι πιθανώς συνιστά το λιγότερα υποσχόμενο είδος κοινωνικής σχέσης, στον βαθμό που αναζητούμε μια αμοιβαίως ενδυναμωτική δυναμική της «τιμής». Την ίδια στιγμή, όμως, επικεντρώνεται και σε ό,τι αναμφισβήτητα αποτελεί την πιο καίρια μορφή σχέσης που ορίζει τους δούλους και που θεμελιώνει την ίδια τους την ταυτότητα: τη σχέση τους με τους αφέντες τους.

Πολυάριθμα στοιχεία υποδεικνύουν ότι οι καθημερινές σχέσεις αφεντών και δούλων στο πλαίσιο του αρχαίου νοικοκυριού εννοιολογούνταν ρητά από τους αφέντες με όρους «τιμής» (βλέπε π.χ. Klees, Fisher) – ιδίως σε κείμενα όπως ο Οικονομικός του Ξενοφώντα, οι Νόμοι του Πλάτωνα, τα Πολιτικά του Αριστοτέλη και τα ψευδο-αριστοτελικά Οικονομικά. Μπορεί, όμως, μια τέτοια δυναμική της «τιμής» να ισοδυναμεί με πραγματικές σχέσεις που βασίζονται στην αμοιβαία αναγνώριση και που επιτρέπουν την αυτενέργεια, εφόσον αυτή η ίδια δυναμική είναι καθοριστικής σημασίας για τη διατήρηση των πιο ακραίων και βάναυσων σχέσεων εξουσίας; Ή μήπως αυτή η δυναμική περιορίζει την αυτενέργεια και επιτείνει την καθυπόταξη των δούλων, οι οποίοι εξαπατώνται στο να επικεντρώνουν όλες τους τις προσπάθειες στην ικανοποίηση των επιθυμιών του αφέντη τους; Τα ζητήματα αυτά ανακύπτουν, ως αντικείμενο αντιγνωμίας, και σε σύγχρονες μελέτες περί της έννοιας της αναγνώρισης: το θεμελιώδες πρόβλημα του ρόλου της δυναμικής της αναγνώρισης στο πλαίσιο κοινωνιών που διέπονται από καταφανώς ασύμμετρες δομές εξουσίας – δηλαδή, το πρόβλημα του αν μια τέτοια δυναμική λειτουργεί ενδυναμωτικά ή αποδυναμωτικά – είναι, για παράδειγμα, κεντρικής σημασίας στο έργο του Louis Althusser, ο οποίος κατοχύρωσε την κατηγορία της «ιδεολογικής αναγνώρισης». Η ιδεολογική αναγνώριση περιγράφει μια δυναμική αναγνώρισης δομημένη με τρόπο τέτοιον ώστε να μην προωθεί τα συμφέροντα των καταπιεσμένων. Είναι μια δυναμική που μάλλον ωθεί τους καταπιεσμένους να ενσωματωθούν στην υπάρχουσα ιδεολογική τάξη πραγμάτων και, συνεπώς, να επιτελούν πειθήνια τον ρόλο τους στις καθεστηκυίες σχέσεις παραγωγής.

Η υπόθεση εργασίας αυτής της ομιλίας, όπως συνάγεται και υποστηρίζεται από πηγές λογοτεχνικές (Νέα Κωμωδία), επιγραφικές (μολυβένιες πινακίδες και επιγραφές) και ιστοριογραφικές (Διόδωρος Σικελιώτης), είναι ότι άπαξ και o αφέντης χρησιμοποιεί την «τιμή», τη «φιλοτιμία» και τη σχετική δυναμική αυτών των εννοιών ως κινητήριες δυνάμεις για να επηρεάσει τη συμπεριφορά του δούλου, υποβάλλει τον εαυτό του σε μια κανονιστική τάξη που αποσυνδέεται από την αυθαίρετη βούλησή του, η οποία υπάρχει αυτή καθαυτή, και την οποία ο δούλος μπορεί να εκμεταλλευτεί προκειμένου να προβάλλει απαιτήσεις ή να αναπτύξει κάποια συνείδηση του ότι είναι όχι μόνο καταπιεσμένος αλλά και αδικημένος.