Σαγήνη και τραύμα

Η πρωταρχική φαντασίωση της σαγήνης αποτελεί μια προαπεικόνιση του τρόπου με τον οποίο το παιδί θα μυηθεί από το αντικείμενο - μέσα από μια "επαρκώς καλή σαγήνη" - σε μια εξανθρωπισμένη και πολιτισμικά αποδεκτή σεξουαλικότητα. Η σαγήνη αυτή διακινείται από την επιθυμία του αντικειμένου να ζωντανέψει την λίμπιντο στο παιδί, επιθυμία που αναδύεται στην προοπτική της αυτονόμησης και της ετερότητας. Η σαγήνη, αφενός αποτελεί συστατικό στοιχείο της επένδυσης του σώματος του παιδιού από το αντικείμενο και αφετέρου απαραίτητη προϋπόθεση για την ικανοποιητική δόμηση του αυτοερωτισμού. Η μητέρα θεωρείται γενικά η μεγάλη γητευτής, τόσο λόγω της παντοδυναμίας που της αναγνωρίζεται, όσο και λόγω της υλικότητας που η σωματική της παρουσία επιβάλλει.

Στο νευρωτικό πρότυπο, η σαγηνευτική στάση του αντικειμένου επιτυγχάνει ένα "ασυνείδητο υπαινικτικό ξύπνημα του ερωτισμού του παιδιού", που τείνει να οργανωθεί από ένα αναπαραστατικό δίκτυο λέξεων και πραγμάτων, φορέα της επιθυμίας, το οποίο συνδέεται με τα αντίστοιχα δίκτυα που αφορούν την ενδεχόμενη εξέλιξη και συμβολοποίηση των άλλων πρωταρχικών φαντασιώσεων.

Στον αντίποδα, στην τραυματική σαγήνη, το αντικείμενο δεν σαγηνεύει το παιδί για να το μυήσει στο λιβιδινικό "παιχνίδι" της ζωής -κινούμενο στο επίπεδο της φαντασίωσης της σαγήνης-, αλλά το τραυματίζει χρησιμοποιώντας την σαγήνη επί του πραγματικού, ως μέσο εισβολής και κατοχής του παιδιού. Το αντικείμενο θα επιχειρήσει να ικανοποιήσει τις ματαιωμένες επιθυμίες του, αλώνοντας το ψυχοσώμα του παιδιού και αδιαφορώντας για την αυτονομία και την ψυχική του ωρίμανση. Ένα τέτοιο αντικείμενο, καθώς αδυνατεί να αναπτύξει την γονική λειτουργία, είναι έρμαιο της μη-ανεσταλμένης και μη-μεταβολιζόμενης ενορμητικότητας, αν όχι διεγερσιμότητας. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η σαγήνη απεργάζεται ανελλιπώς την καταστροφή της επιθυμίας, μέσω περασμάτων στην συμπεριφορά. Απόληξη της τοξικής, τραυματικής σαγηνευτικής επίδρασης - δηλαδή της κακοήθους αποπλάνησης- του αντικειμένου στο ψυχικό όργανο του παιδιού, είναι η εμφάνιση μη νευρωτικών ψυχικών καταστάσεων.

Ο Ferenczi υπογράμμισε ότι ακόμη και παιδιά που προέρχονται από αξιοσέβαστες και πουριτανικές οικογένειες, πέφτουν θύματα βίας και βιασμών, πολύ πιο συχνά απ' ότι θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί. Οι γονείς, ή άλλα μέλη της οικογένειας, παιδαγωγοί, υπηρετικό προσωπικό, πρόσωπα υπεράνω υποψίας, αναζητώντας ένα υποκατάστατο στην έλλειψη ενορμητικής ικανοποίησης, καταχρώνται της άγνοιας και της αθωότητας των παιδιών με αυτόν τον παθολογικό τρόπο. Η αντίρρηση, ότι πρόκειται για φαντασιώσεις του παιδιού, δηλαδή για υστερικά ψεύδη, αποδυναμώνεται από τον μεγάλο αριθμό περιστατικών σε ανάλυση, που αναφέρουν τέτοιες τραυματικές καταστάσεις κατά την παιδική ηλικία.

Η αιμομιξία αποτελεί ακραίο παράδειγμα τραυματικής αποπλάνησης, όπου όχι μόνον η φαντασίωση της σαγήνης, αλλά και το ίδιο το συμβολικό συνθλίβονται εξακολουθητικά από την παραβατική συμπεριφορά γονικών μορφών. Τα άτομα με αιμομικτικό τραυματισμό διατηρούν μια εύθραυστη οικονομική ισορροπία, η οποία χαρακτηρίζεται από επαναλήψεις, που εντάσσονται στην τραυματική γραμμή και εκφράζονται διαμέσου της συμπεριφοράς, της διαστροφής, των εξαρτήσεων κλπ. Το υποκείμενο, που συχνά βιώνει ότι είναι συνένοχο στην αιμομιξία, αισθάνεται ενοχή – μια έκφραση της δράσης της ενόρμησης θανάτου- η οποία λαμβάνει μορφή ανάγκης για τιμωρία, για ασθένεια και μιζέρια. Είναι μια διαδικασία που συμβάλλει στον εγκλωβισμό του υποκειμένου σε στείρες επαναλήψεις του τραυματικού. Η ενοχή, σε συνδυασμό με την υφισταμένη διαστροφική βία του αντικειμένου που ενεργοποιείται εκ νέου στις τραυματικές επαναλήψεις, είναι δυνατόν να ωθήσει το υποκείμενο σε αρνητικοποίηση της σκέψης και των συναισθημάτων του, οδηγώντας το τελικά σε ψυχική αποδιοργάνωση και σοβαρές σωματοποιήσεις. Η δράση της ενόρμησης καταστροφής μπορεί να εμφανιστεί επίσης στο επίπεδο της συμπεριφοράς (αυτοκαταστροφική, ή ετεροκαταστροφική συμπεριφορά, ατυχήματα, AIDS, κλπ).

Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της σαγήνης που απευθύνεται από τον πατέρα στον γιο και η οποία βιώνεται τραυματικά από τον τελευταίο σε περιπτώσεις ψύχωσης, διαταραχής της σεξουαλικής ταυτότητας, ή και των δύο. Η απεμπόληση της πατρικής λειτουργίας και η αγνόηση της σεξουαλικής διαφοροποίησης από τον πατέρα, όπως υποδηλώνει η στάση του, μπορούν να θεωρηθούν αιτιολογικοί παράγοντες αυτών των παθολογιών, συμβάλλοντας στον αποκλεισμό του “ονόματος του Πατρός” από την πλευρά του ασθενούς. Η αποπλάνηση από τον πατέρα, μπορεί να έπεται μιας προβληματικής σαγηνευτικής στάσης ή παραμέλησης από την πλευρά της μητέρας.

Οι διαφορετικές μορφές σαγήνης αναπαράγονται και στον αναλυτικό χώρο, ο οποίος καθίσταται το προνομιακό εκείνο πεδίο, που είναι ικανό να υποδεχτεί, ή να "στοιχειωθεί" από στοιχεία που έρχονται από το παρελθόν, αλλά δεν μπορούν να ανακληθούν δια της μνήμης. Η ενεργοποίηση εκ νέου των μη- αναπαρασταθέντων στοιχείων, λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο του ψυχαναγκασμού της επανάληψης και της ενδιάδρασης (enactment) και παρεμβαίνει στη διαμόρφωση των αντιμεταβιβαστικών και ταυτισιακών κινήσεων του αναλυτή, που εκλύονται ως απάντηση στην σαγηνευτική λειτουργία του υποκειμένου. Μέσα από την ερμηνευτική αξιοποίηση των αντιμεταβιβαστικών φαινομένων ο αναλυτής θα επιδιώξει να νοηματοδοτήσει τα τεκταινόμενα στο "εδώ και τώρα" χρησιμοποιώντας και την λειτουργία της κατασκευής.