Συνεδρία II - Η γείτων και η μακρινή χώρα της Ελλάδας

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συμβαίνει σε μια περιοχή που συνταράσσεται από την ανάδυση των εθνικών κινημάτων του 19ου αιώνα. Στη γειτονική Ιταλία, αλλά και στη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Μολδαβία, τη Βλαχία, τη Βοσνία και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή υπάρχει αναταραχή που σχετίζεται με εγγενή ζητήματα της οθωμανικής διοίκησης, με τα σκιρτήματα των εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών των περιοχών αυτών, αλλά και με τον ενθουσιασμό που δημιουργεί η Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα, η Επανάσταση του 1821 πυροδότησε ένα ρωμαλέο κύμα υποστήριξης υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων στην Ευρώπη και την Αμερική. Η συμπαράσταση εκφράστηκε ποικιλοτρόπως με την επίσκεψη στην Ελλάδα, με τη συμμετοχή στον Αγώνα, με την οικονομική ενίσχυση, με τη συγκρότηση φιλελληνικών επιτροπών, με την αρθρογραφία στον τύπο, με την έκδοση πολιτικών και λογοτεχνικών εντύπων, παραγωγή καλλιτεχνικών έργων εμπνευσμένων από το 1821 (εικαστικές τέχνες, μουσική, όπερα). Προβληματισμοί γύρω από τα παραπάνω ζητήματα αποτελούν ερεθίσματα μιας ευρείας, με διεπιστημονικό χαρακτήρα, συζήτησης για τα Εθνικά Κινήματα και τον Φιλελληνισμό, η οποία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός ανοικτού διεθνούς διαδικτυακού συνεδρίου που οργάνωσε το ΙΙΕ/ΕΙΕ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης και τιμής για την Επανάσταση του 1821.

Στο πλαίσιο της δεύτερης συνεδρίας, πραγματοποιήθηκαν οι ομιλίες:

Φιλελληνισμός πριν τον Φιλελληνισμό. Το όραμα της μόρφωσης, της παιδείας και η ωρίμανση της ιδέας του έθνους μέσα από τα συγγράμματα των Ελλήνων φοιτητών στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας (17ος – 18ος αι.)
Francesco Scalora

Στη μακρά περίοδο που προηγήθηκε της Ελληνικής Επανάστασης, το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας αποτελούσε το κατεξοχήν ανώτερο πνευματικό ίδρυμα για τη μόρφωση και την παιδεία χιλιάδων Ελλήνων φοιτητών, συμβάλλοντας ουσιαστικά, μεταξύ άλλων, και στη διαμόρφωση των πνευματικών συνθηκών για την ωρίμανση της ιδέας του ελληνικού έθνους.

Τα συγγράμματα των φοιτητών αυτών, δημοσιευμένα πρωτίστως στα τυπογραφεία της Πάδοβας και της Βενετίας κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, πέρα από τη συνειδητοποίηση της ελληνικής ταυτότητας των συγγραφέων, αποδεικνύουν μια δυναμική επικοινωνία ανάμεσα στην ελληνική συνιστώσα και την τοπική κοινωνία. Η διαρκής επαφή αυτή, που εξάλλου καταγράφεται -αν και με διαφορετικό τρόπο- σε σχεδόν όλα τα κέντρα της ελληνικής διασποράς παρόντα στην ιταλική Χερσόνησο, θα συμβάλει σταδιακά στη διαμόρφωση και την άνθηση ενός συναισθήματος συμπάθειας εκ μέρους των Ιταλών λογίων της εποχής για την υπόδουλη Ελλάδα, αποτελώντας εν μέρει την πνευματική βάση για εκείνο το φαινόμενο που στις αρχές του 19ου αιώνα με τις διάφορες του μορφές θα γίνει γνωστό ως «Φιλελληνισμός».

Η απαρχή του φιλελληνικού κινήματος στην Ιταλία. Ζητήματα περιοδολόγησης, στόχοι και προσδοκίες
Χρήστος Μπιντούδης

Η πλούσια βιβλιογραφία που διαθέτουμε γύρω από το φιλελληνικό κίνημα στην Ιταλία συχνά περιορίστηκε στην αναφορά και στην περιγραφή του δίχως να επιχειρήσει μία συστηματικότερη μελέτη του, προκειμένου να καθορίσει τα βασικά χαρακτηριστικά του, τις ρίζες και τις εκφάνσεις του. Η μοναδική περιοδολόγηση που διαθέτουμε μέχρι σήμερα μετρά πλέον 100 χρόνια ζωής (e. Persico, Letteratura filellenica italiana. 1787-1870, 1920) και μπορεί να θεωρηθεί ξεπερασμένη κυρίως διότι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ήρθαν στο φως μία σειρά από νέα ντοκουμέντα και μελέτες που μας υποχρεώνουν να αλλάξουμε ριζικά την προσέγγισή μας απέναντι στο ιταλικό φιλελληνικό κίνημα και την πρόσληψη που το «ελληνικό ζήτημα» και η Επανάσταση του 1821 γνώρισαν στην Ιταλία.

Στην ανακοίνωση θα ασχοληθώ με τα πρώτα φιλελληνικά ντοκουμέντα, που εμφανίζονται στην Ιταλία κατά τη δεκαετία του 1770, και θα επιχειρήσω να αναδείξω την ιδιαιτερότητα, τα χαρακτηριστικά τους και την καθοριστική επιρροή που αυτά άσκησαν στο ευρύτερο ευρωπαϊκό φιλελληνικό κίνημα. Πιο συγκεκριμένα, θα εξεταστούν τα Voti dei greci all’Europa cristiana [1771], Componimenti poetici di varj autori in lode di Caterina II [1771], Componimenti poetici di varj autori in lode di Sua Eccellenza il signor conte Alessio Orlow [1772] σε συνάρτηση με τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιόδου, καθώς και με τους στόχους που οι συγγραφείς τους επεδίωκαν με τη δημιουργία τους. Τέλος, θα προταθεί μία νέα περιοδολόγηση του ιταλικού φιλελληνικού κινήματος που μεταθέτει τις αρχές του στη δεκαετία του 1770, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής που μέχρι σήμερα στηρίζεται στη θέση της Elena Persico, σύμφωνα με την οποία το πρώτο δείγμα φιλελληνικού κειμένου στην Ιταλία δημοσιεύεται το 1787 και προκύπτει ως αποτέλεσμα της (γαλλικής κυρίως) ταξιδιωτικής λογοτεχνίας της δεκαετίας του 1780 και του κινήματος του νεοκλασικισμού της εποχής.

O ιταλικός εθνικός λόγος και η Ελληνική Επανάσταση. Πολιτική, λογοτεχνία, τέχνη (1821-1847)
Antonio D'Alessandri

Στόχος της ανακοίνωσης είναι η διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ του ιταλικού εθνικού λόγου και της Ελληνικής Επανάστασης από το ξέσπασμά της μέχρι τις παραμονές των ευρωπαϊκών επαναστάσεων του 1848. Κατά την περίοδο εκείνη, η Ελλάδα κατόρθωσε να σχηματίσει ένα πρώιμο εθνικό κράτος, ενώ η Ιταλία ήταν ακόμα διαιρεμένη σε πολλές τοπικές οντότητες. Όπως έχει καταδείξει η πρόσφατη βιβλιογραφία του ιταλικού Risorgimento, αναπτύχθηκε ένας συγκεκριμένος δημόσιος λόγος περί της ιταλικής εθνικής ταυτότητας με στόχο τη δημιουργία μιας κοινότητας ατόμων. Στο πλαίσιο της εν λόγω συζήτησης, είναι πιθανή η εύρεση πολλών αναφορών στην ελληνική εμπειρία, από τον ενθουσιασμό της δεκαετίας του 1920 στις εμβριθέστερες σκέψεις κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο δεκαετιών. Πολιτικοί στοχαστές, συγγραφείς και καλλιτέχνες εντυπωσιάστηκαν πολύ από τα ελληνικά τεκταινόμενα. Ως εκ τούτου τα αξιοποίησαν για να βρουν προτάσεις, παραδείγματα και πιθανόν μοντέλα, ώστε να διαμορφώσουν την ιταλική εθνική ταυτότητα και να προετοιμάσουν την μελλοντική εθνική επανάσταση.

Φύλο και πόλεμος: Λογοτεχνικές θεάσεις γυναικών που ενεπλάκησαν στην Ελληνική Επανάσταση
Ewa Janion

Η ομιλία αναπτύσσει την οπτική του φύλου μέσα από τη φιλελληνική και ελληνική λογοτεχνία που αναφέρεται στην Ελληνική Επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εστιάζει σε επιλεγμένα παραδείγματα γυναικείων χαρακτήρων που ενεπλάκησαν σε αυτές τις ένοπλες συγκρούσεις με διάφορους τρόπους: θρυλικές γυναίκες πολεμίστριες, θύματα πολέμου και άλλοι χαρακτήρες που η ζωή τους σημαδεύτηκε από την εμπειρία του πολέμου. Θέτοντας ερωτήματα σε σχέση με τις αναπαραστάσεις της αυτενέργειας των γυναικών αφενός και τη θυματοποίησή τους αφετέρου, η ομιλία λαμβάνει υπόψη τα πολιτικά νοήματα αυτών των γυναικείων απεικονίσεων στους φιλελεύθερους και συντηρητικούς εθνικούς λόγους. Παρόλο που οι εθνικισμοί συνήθως τείνουν να ενισχύουν το κανονιστικό φύλο, η εισήγηση εστιάζει σε λογοτεχνικά έργα που ενδεχομένως αμφισβητούν, προκαλούν ή υπερβαίνουν τα υπάρχοντα πρότυπα.

Ποια ανεξαρτησία για την Ελλάδα; Η άποψη του αββά de Pradt
Denys Barau

Σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, από τον Ιανουάριο του 1822 έως τον Ιανουάριο του 1828, ο αββάς de Pradt δημοσίευσε εφτά έργα αφιερωμένα, μερικώς ή αποκλειστικά, στο ελληνικό ζήτημα. Κατόπιν αυτής της σειράς δημοσιεύσεων, αναδείχθηκε ως κάποιου είδους ειδήμονα και κατείχε εξέχουσα θέση ανάμεσα στην πληθώρα Γάλλων συγγραφέων που εξέφραζαν την άποψή τους για το θέμα αυτό. Εντούτοις, το ενδιαφέρον μας εγείρεται κυρίως εξαιτίας των θέσεων που στήριζε, οι οποίες μας φαίνονται αρκετά χαρακτηριστικές ως προς την αμφισημία του φιλελληνικού λόγου, ιδίως ως προς τον ακριβή σκοπό που θα έπρεπε να είχε η ελληνική ανεξαρτησία. Αφενός ισχυρίστηκε σθεναρά ότι η ανεξαρτησία των Ελλήνων έπρεπε να κατακτηθεί από τους ίδιους τους Έλληνες, χωρίς καμία παρέμβαση από καμία ξένη δύναμη, και ότι, για τον λόγο αυτό, η μορφή των θεσμών που θα επέλεγαν αφορούσε μόνο του ίδιους. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, υποστήριξε εξίσου σθεναρά τα πλεονεκτήματα που θα αποκτούσε η Ευρώπη από αυτή την ανεξαρτησία, καθώς το νέο κράτος θα αποτελούσε κυρίως εμπόδιο για την εξάπλωση της Ρωσίας. Επιπρόσθετα, αυτή τη στρατηγική λειτουργία δεν θα έπρεπε να έχει μόνο το έδαφός και ο πληθυσμός της Ελλάδας, αλλά και το πολιτικό καθεστώς που θα έπρεπε να υιοθετούσε. Θα επιχειρήσουμε να δείξουμε πώς ο de Pradt συνέδεσε αυτές τις δύο φαινομενικά αντικρουόμενες προοπτικές και πώς το σύστημά τους τροποποιούνταν από βιβλίο σε βιβλίο ανάλογα με την εξέλιξη των γεγονότων.

Η εθνική και η οικουμενική σημασία του ελληνικού ξεσηκωμού του 1821 από την οπτική των Πολωνών ρομαντικών φιλελλήνων
Maria Kalinowska

Από την οπτική των Πολωνών ρομαντικών ποιητών, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 δεν ήταν απλώς ένας πόλεμος για την ελληνική απελευθέρωση. Είχε επίσης μια πιο οικουμενική σημασία για άλλα έθνη ανά την Ευρώπη. Ο φιλελληνισμός της πολωνικής ποίησης είδε την Ελληνική Επανάσταση ως έναν σπουδαίο διεθνικό πόλεμο για τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες, μια μάχη τόσο για την ελευθερία των εθνών μεμονωμένα όσο και για τον σεβασμό απέναντι σε κάθε άνθρωπο και τη συνέχιση της ευρωπαϊκής κουλτούρας.