Συνεδρία IV - Ο πυρετός της Ελληνικής Επανάστασης σε ένα κόσμο σε κίνηση

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συμβαίνει σε μια περιοχή που συνταράσσεται από την ανάδυση των εθνικών κινημάτων του 19ου αιώνα. Στη γειτονική Ιταλία, αλλά και στη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Μολδαβία, τη Βλαχία, τη Βοσνία και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή υπάρχει αναταραχή που σχετίζεται με εγγενή ζητήματα της οθωμανικής διοίκησης, με τα σκιρτήματα των εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών των περιοχών αυτών, αλλά και με τον ενθουσιασμό που δημιουργεί η Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα, η Επανάσταση του 1821 πυροδότησε ένα ρωμαλέο κύμα υποστήριξης υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων στην Ευρώπη και την Αμερική. Η συμπαράσταση εκφράστηκε ποικιλοτρόπως με την επίσκεψη στην Ελλάδα, με τη συμμετοχή στον Αγώνα, με την οικονομική ενίσχυση, με τη συγκρότηση φιλελληνικών επιτροπών, με την αρθρογραφία στον τύπο, με την έκδοση πολιτικών και λογοτεχνικών εντύπων, παραγωγή καλλιτεχνικών έργων εμπνευσμένων από το 1821 (εικαστικές τέχνες, μουσική, όπερα). Προβληματισμοί γύρω από τα παραπάνω ζητήματα αποτελούν ερεθίσματα μιας ευρείας, με διεπιστημονικό χαρακτήρα, συζήτησης για τα Εθνικά Κινήματα και τον Φιλελληνισμό, η οποία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός ανοικτού διεθνούς διαδικτυακού συνεδρίου που οργάνωσε το ΙΙΕ/ΕΙΕ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης και τιμής για την Επανάσταση του 1821.

Στο πλαίσιο της τέταρτης συνεδρίας πραγματοποιήθηκαν οι ομιλίες:

Οι Επτανήσιοι ανάμεσα σε παλιές και νέες αυτοκρατορίες στις απαρχές του «αιώνα των επαναστάσεων»
Γεράσιμος Παγκράτης

Η Επτάνησος Πολιτεία υπήρξε η πρώτη κρατική μορφή που λειτούργησε στον χώρο όπου επρόκειτο να ιδρυθεί το ελληνικό κράτος. Χάρη σε διάφορες συγκυρίες και ιδίως στην πρόσκαιρη συμμαχία Ρώσων και Οθωμανών, στο πλαίσιο του β΄ αντι-ναπολεόντειου συνασπισμού, στο Ιόνιο πέλαγος συγκροτήθηκε ένα κράτος αυτόνομο, αλλά με περιορισμένη ανεξαρτησία στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Όπως έχει τονιστεί, το κράτος αυτό υπήρξε μια πρόγευση ελληνικής ανεξαρτησίας, ένα πείραμα στο πλαίσιο του οποίου δοκιμάστηκαν όλα τα αναγκαία για ένα σύγχρονο κράτος συστατικά στοιχεία (σύνταγμα, κρατική γλώσσα, οικονομική πολιτική, κρατικά αναγνωρισμένη θρησκεία κ.λπ.). Η εισήγηση αυτή επικεντρώνεται στις προσλήψεις της ίδρυσης και λειτουργίας αυτού του κρατιδίου από την ελληνική και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, από τους κύκλους δηλ. εκείνους όπου θα γεννιόταν αργότερα ο φιλελληνισμός. Το ερώτημα αυτό εντάσσεται σε μια ευρύτερη συζήτηση για τις βάσεις του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού και ιδίως για τη συμμετοχή των ίδιων των Ελλήνων στη διαμόρφωσή του.

Η Ελληνική Επανάσταση και ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός: Η υπόθεση των ορφανών ελληνόπουλων
Ιάκωβος Μιχαηλίδης

Η ανακοίνωση εστιάζει στην περίπτωση των ελληνόπουλων, τα περισσότερα ήταν ορφανά, τα οποία μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται, σε μεγάλο βαθμό, για μια αδιερεύνητη πτυχή της Ελληνικής Επανάστασης και του κινήματος του Αμερικανικού Φιλελληνισμού. Τα παιδιά μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ και υιοθετήθηκαν από ορισμένες αμερικανικές οικογένειες. Η πλειοψηφία τους σπούδασε σε μερικά από τα κορυφαία πανεπιστήμια των ΗΠΑ, όπως το Yale και το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ καθώς και το Κολέγιο Amherst. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους, μερικά από τα παιδιά παρέμειναν μόνιμα στις ΗΠΑ, ενώ άλλα επέστρεψαν στην ανεξάρτητη Ελλάδα. Η ανακοίνωση στηρίζεται σε μια εκτεταμένη αρχειακή έρευνα στα αρχεία των ΗΠΑ, ειδικά σε εκείνα των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Προσπαθεί να αναδείξει τους λόγους που οδήγησαν στη μετακίνηση των παιδιών στις ΗΠΑ, χαρτογραφεί τους τόπους καταγωγής τους και αναλύει τις συνέπειες τόσο για την ελληνική όσο και για την αμερικανική κοινωνία.

«Ελληνικός Πυρετός». Η Ελληνική Επανάσταση και η δημιουργία του Αμερικανικού Φιλελληνισμού
Σάκης Γκέκας

Ο ρόλος των αμερικανών φιλελλήνων προερχόμενων από διαφορετικό υπόβαθρο είναι ευρέως γνωστός αλλά έχει διερευνηθεί ελάχιστα με λίγες εξαιρέσεις (Earle 1927, Kaplan 1993, Repousis 1999, Hatzidimitriou 2002, Javavone 2017). Ο πολιτισμικός οριενταλιστικός λόγος υπέρ της ανεξαρτησίας άντλησε από την παράδοση της Αμερικανικής Επανάστασης και δημιούργησε μια κληρονομιά που απηχεί μέχρι σήμερα• πέρα από τον δημόσιο εγκωμιασμό του ρόλου του Howe και άλλων Αμερικανών το 2019, η εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελληνική Επανάσταση χρειάζεται να ερευνηθεί μέσα από μια αφήγηση ατομικών επιδιώξεων, εμπορικών συμφερόντων, φιλοδοξιών εξωτερικής πολιτικής και χριστιανικού ανθρωπισμού. Η ανακοίνωση αξιολογεί τα ευρήματα και τα γραπτά των αμερικανών που ταξίδεψαν, έζησαν στην Ελλάδα και έγραψαν για την Επανάσταση αλλά δεν εστιάζει στα ατομικά κίνητρα• αντιθέτως, η ανακοίνωση ερευνά την άνοδο του φιλελληνισμού και παρουσιάζει μια επισκόπηση εφημερίδων (αντλώντας από την έως τώρα αναξιοποίητη βάση δεδομένων εφημερίδων «Chronicling America»), συζητήσεις στο κογκρέσο και στη γερουσία, για να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα: Πώς η διασπορά των ειδήσεων για τον επαναστατικό πόλεμο διαμόρφωσε μια κοινή γνώμη υποστηρικτική προς την ελληνική ανεξαρτησία στις Ηνωμένες Πολιτείες; Πώς παρουσίαζαν οι εφημερίδες τις μεγάλες στιγμές και τα μεγάλα γεγονότα στην Ελλάδα; Αμερικανοί, οι οποίοι μετέβησαν στην Ελλάδα, κατέγραψαν τα γεγονότα οι ίδιοι, τα οποία κατόπιν δημοσιεύτηκαν και αναπαράχθηκαν σε όλο τον Τύπο των Ηνωμένων Πολιτειών, παίρνοντας θέση συντριπτικά υπέρ του ελληνικού σκοπού και συχνά ενάντια στην πιο άτολμη επίσημη πολιτική της χώρας τους. Τη δεκαετία του 1820 ο «ελληνικός πυρετός» παρεμβλήθηκε από την πλεύση αμερικανικής μοίρας στη Μεσόγειο εν μέσω ανησυχιών λόγω πειρατείας και αμαυρώθηκε με το σκάνδαλο των φρεγατών του 1826-27. Αμφότερα τα γεγονότα ακολούθησε μια εντεινόμενη εκστρατεία συγκέντρωσης πόρων για μια επιτυχή έκβαση του πολέμου. Ο ρόλος κάποιων ατόμων (Everett, Howe, Jarvis, Miller και άλλοι) είναι κρίσιμος και η ανακοίνωση στρέφει την προσοχή της εξίσου στο τρόπο που τα νέα από το μέτωπο του πολέμου αναπαράγονταν στις Ηνωμένες Πολιτείες, πώς διανθίζονταν και σε ποιο βαθμό αυτά τα νέα διαμόρφωσαν έναν ανθρωπιστικό λόγο, που αποτέλεσε κληρονομιά για πολλές άλλες «αποστολές» στην ιστορία των ΗΠΑ έκτοτε. Η ανακοίνωση ερευνά τον ακτιβισμό ορισμένων παραγόντων, που υπηρετούσαν στον στρατό, δραστηριοποιούνταν στη συγκέντρωση χρημάτων ως διαμορφωτές κοινής γνώμης και ερασιτέχνες ιστορικοί, για να προσφέρει βαθύτερη κατανόηση των διαφοροποιήσεων και να παρέχει νέες προσεγγίσεις και ερμηνείες για τον φιλελληνισμό στις Ηνωμένες Πολιτείες ως διεθνικό κίνημα.

Απόηχοι του Αγώνα στην Αμερική. Η Επανάσταση του 1821 επί σκηνής
Μαρία Γεωργοπούλου

Η απήχηση της Ελληνικής Επανάστασης στην Αμερική είναι ένα θέμα που ακόμα δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά. Η παρουσίαση μου επικεντρώνεται σε δύο θεατρικά έργα γραμμένα από αμερικανούς συγγραφείς τα οποία παίχτηκαν στην Αμερική και στο Λονδίνο το 1822. Πρωταγωνιστής και των δύο έργων είναι ο Αλή Πασάς (1740-24 ιανουαρίου 1822), ο οποίος συνέβαλε αποφασιστικά, αν και άθελά του, στον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία τους αρχικά λόγω της επιρροής που είχε στο Λόρδο Βύρωνα. Τα δύο αγγλικά μελοδράματα είναι: Η Ελληνίδα αιχμάλωτη (The Grecian captive) ή Η πτώση της Αθήνας (The Fall of Athens) του Μορντεκάι Νόα (1785-1851) και το Αλή Πασάς ή το Δαχτυλίδι (Signet Ring) του John Howard Payne (1791-1852), που έζησε για πολλά χρόνια στο Λονδίνο.

Τα δύο έργα γράφτηκαν και παίχτηκαν αμέσως μετά το θάνατο του Αλή Πασά όσο η Ελληνική Επανάσταση ήταν ακόμη στο αρχικό της στάδιο. Ο κακός Αλή Πασάς και η όμορφη Ελληνίδα αιχμάλωτη που προσπαθεί να αποφύγει την οργή και τις παρενοχλήσεις του για να σμίξει με τον αγαπημένο της, προσφέρουν τα απαραίτητα στοιχεία αγριότητας, αισθησιασμού, εξωτισμού και δράσης για ένα επιτυχημένο μελόδραμα. Και τα δύο έργα μεταλλάσσουν την ιστορία του Αλή Πασά για να τονίσουν θέματα που πιστεύουν ότι θα έχουν μεγαλύτερη απήχηση στο θεατρόφιλο κοινό. Ο Νόα μεταφέρει τη δράση του Αλή Πασά από τα Γιάννενα στην Αθήνα ενώ στο φινάλε της παράστασης δημιουργεί μια φανταστική αλληγορική σκηνή θριάμβου όπου ενώνουν τις φωνές τους φημισμένοι αρχαίοι Έλληνες και σύγχρονοι επαναστάτες συμπεριλαμβανομένων και Αμερικανών. Η κατάληξη του έργου του Payne θέλει τον Αλή Πασά να αυτοπυρπολείται στο φρούριο των Ιωαννίνων για να μην πέσει ο ίδιος και τα πλούτη του στα χέρια του Σουλτάνου.

Η ανάλυση των χαρακτήρων, των ονομάτων που παραπέμπουν σε ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης και κακούς Οθωμανούς, καθώς και των γεωγραφικών και ιστορικών αναφορών στα δύο έργα προσφέρουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την απήχηση των γεγονότων του ’21 στην μακρινή Αμερική, για την πρόσληψη εξωτικών στερεοτύπων και για τον αντίκτυπο του αγώνα της ανεξαρτησίας στο αμερικανικό και αγγλικό κοινό.