Συνεδρία VI - Η συζήτηση για την Ελληνική Επανάσταση στη δημόσια σφαίρα

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συμβαίνει σε μια περιοχή που συνταράσσεται από την ανάδυση των εθνικών κινημάτων του 19ου αιώνα. Στη γειτονική Ιταλία, αλλά και στη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Μολδαβία, τη Βλαχία, τη Βοσνία και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή υπάρχει αναταραχή που σχετίζεται με εγγενή ζητήματα της οθωμανικής διοίκησης, με τα σκιρτήματα των εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών των περιοχών αυτών, αλλά και με τον ενθουσιασμό που δημιουργεί η Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα, η Επανάσταση του 1821 πυροδότησε ένα ρωμαλέο κύμα υποστήριξης υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων στην Ευρώπη και την Αμερική. Η συμπαράσταση εκφράστηκε ποικιλοτρόπως με την επίσκεψη στην Ελλάδα, με τη συμμετοχή στον Αγώνα, με την οικονομική ενίσχυση, με τη συγκρότηση φιλελληνικών επιτροπών, με την αρθρογραφία στον τύπο, με την έκδοση πολιτικών και λογοτεχνικών εντύπων, παραγωγή καλλιτεχνικών έργων εμπνευσμένων από το 1821 (εικαστικές τέχνες, μουσική, όπερα). Προβληματισμοί γύρω από τα παραπάνω ζητήματα αποτελούν ερεθίσματα μιας ευρείας, με διεπιστημονικό χαρακτήρα, συζήτησης για τα Εθνικά Κινήματα και τον Φιλελληνισμό, η οποία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός ανοικτού διεθνούς διαδικτυακού συνεδρίου που οργάνωσε το ΙΙΕ/ΕΙΕ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης και τιμής για την Επανάσταση του 1821.

Στο πλαίσιο της έκτης συνεδρίας πραγματοποιήθηκαν οι ομιλίες:

Από τη φιλελληνική στράτευση στην «έξοδο προς την Ανατολή»: Η σαινσιμονική οπτική για την αναγεννημένη Ελλάδα (1825-1835)
Γιάννης Κουμπουρλής, Ελένη Φουρναράκη, Δημήτρης Φούφουλας, Μυρτώ Λάμπρου

Οι ιδέες του Ανρί Σαιν-Σιμόν (1760-1825) αποτέλεσαν τη βάση για να συγκροτηθεί ένα από τα σημαντικότερα ρεύματα σκέψης της νεωτερικότητας. Από το 1825, οι σαινσιμονιστές έδωσαν τις δικές τους απαντήσεις στις προκλήσεις μιας ολόκληρης εποχής που σφραγίστηκε από το τέλος της Παλινόρθωσης και την έλευση της Ιουλιανής Μοναρχίας. Η καλλιέργεια του επιστημονικού πνεύματος, η συλλογική οργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής και, τέλος, η διάδοση μιας νεο- χριστιανικής ηθικής ήταν οι τρεις κύριοι άξονες πάνω στους οποίους κινήθηκαν οι σαινσιμονιστές για να προτείνουν λύσεις στα κοινωνικά (αναλφαβητισμός, φτώχεια, ανισότητες παντός είδους) και στα πολιτικά (οργάνωση και λειτουργία του έθνους-κράτους) προβλήματα της εποχής τους. Ένα από τα ζητήματα που προσέλκυσαν το έντονο ενδιαφέρον τους ήταν και η «ελληνική υπόθεση».

Όταν ο Σαιν-Σιμόν πέθαινε, ο Κιουταχής πολιορκούσε το Μεσολόγγι. Η Ελληνική Επανάσταση βρισκόταν σε μία πολύ κρίσιμη καμπή. Η γαλλική κοινή γνώμη κινητοποιήθηκε άμεσα, στηρίζοντας τους χριστιανούς απόγονους των αρχαίων Ελλήνων. Πρόσφατες αλλά και παλαιότερες μελέτες έχουν αναδείξει με επάρκεια το ρόλο των Γάλλων φιλελλήνων τόσο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης όσο και κατά τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Σε ό,τι αφορά στη φιλελληνική στάση των σαινσιμονιστών, πολλά είναι τα ερωτήματα που παραμένουν ωστόσο αναπάντητα. Προσπαθώντας να συμβάλουμε στην κάλυψη αυτού του κενού, εκκινούμε από μία βασική διαπίστωση: η συμπαράσταση των σαινσιμονιστών προς τους επαναστατημένους Έλληνες εκφράστηκε ποικιλοτρόπως, με την επίσκεψη μερικών εξ αυτών στην Ελλάδα και τη συμμετοχή τους στον αγώνα, με τα καλέσματά τους για οικονομική ενίσχυση, την αρθρογραφία τους στα «επίσημα όργανα» του κινήματος, τον σχολιασμό καλλιτεχνικών έργων εμπνευσμένων από το 1821, την επικοινωνία τους με Έλληνες λόγιους, ακόμη και την εμπλοκή τους στην οργάνωση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

Κεντρική υπόθεσή μας είναι πως στο σαινσιμονικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα αντανακλώνται ορισμένες από τις ζυμώσεις που οδήγησαν στην αποκρυστάλλωση της ιδεολογικής ταυτότητας του εν λόγω κινήματος. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανακοίνωσή μας θα εστιάσει αρχικά το ενδιαφέρον της στα σημεία σύγκλισης ή/και απόκλισης των σαινσιμονιστών με τους φιλελεύθερους και τους συντηρητικούς φιλέλληνες. Στόχος μας εν προκειμένω είναι να αναδείξουμε τα στοιχεία που συνθέτουν την ταυτότητα των νεοελλήνων σύμφωνα με την αντίληψη των σαινσιμονιστών. Η εμπλοκή κάποιων από αυτούς στη συγκρότηση του ελληνικού κράτους μας επιτρέπει να ανιχνεύσουμε, σε ένα δεύτερο επίπεδο, τα κίνητρά τους, τις προσδοκίες τους και τις ενδεχόμενες διαψεύσεις τους. Επίσης, ενώ από την αρχή της δεκαετίας του 1830 οι εξελίξεις στη Γαλλία και στον ευρύτερο χώρο της ανατολής (αλγερία, αίγυπτο και όθωμανική αυτοκρατορία) συνέβαλαν αποφασιστικά ώστε οι ιδέες των σαινσιμονιστών για την Ελλάδα να ενταχθούν ομαλά στην ευρύτερη προβληματική τους για τις σχέσεις Δύσης- Ανατολής, ένα ζήτημα που δεν έχει επαρκώς διερευνηθεί είναι το ακόλουθο: κατά πόσον Έλληνες λόγιοι που είχαν ιδέες συγγενείς προς τις σαινσιμονικές άσκησαν επιδράσεις στους Γάλλους σαινσιμονιστές που ήρθαν στην Ελλάδα, προς την κατεύθυνση ενδεχόμενης αναθεώρησης της αντίληψης των τελευταίων για τον κόσμο της Ανατολής και τους Έλληνες ειδικότερα.

Ο ρόλος και η σημασία του φιλελληνικού λόγου στον τύπο της Ελληνικής Επανάστασης
Βίκυ Καραφουλίδου

Οι μελετητές του εθνικιστικού φαινομένου έχουν διερευνήσει συστηματικά τον ρόλο της διανόησης και του τύπου στη διάδοση και στην εδραίωση της εθνικής ιδεολογίας. Η λογιοσύνη όμως που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο με την πένα της στην προαγωγή των νεωτερικών πολιτικών αντιλήψεων δεν είναι αποκλειστικά η ελληνόφωνη λογιοσύνη. Στις εφημερίδες της Ελληνικής Επανάστασης σημαντική θέση κατέχουν αξιοπρόσεκτες παρεμβάσεις φιλελλήνων στοχαστών και αρθρογράφων προς υποστήριξη του ελληνικού απελευθερωτικού εγχειρήματος. Συχνά πρόκειται για σύντομα ενημερωτικά δελτία ή μεταφράσεις αποσπασμάτων της τρέχουσας φιλελληνικής παραγωγής, αλλά και για εμψυχωτικές επιστολές ή εκτεταμένες πραγματείες με συμβουλευτικό χαρακτήρα, ποικίλα δηλαδή κείμενα άλλοτε μικρότερου και άλλοτε μεγαλύτερου μεγέθους, που υποστηρίζουν και υπηρετούν εν τέλει έναν μείζονος σημασίας στόχο: την εδραίωση της νεωτερικής εθνικής ιδέας και την κατίσχυση μιας σταδιακά αναδυόμενης «εθνικής κοινής γνώμης», ενός «εθνικού αναγνωστικού κοινού».

Από αυτό το πρίσμα, η παρούσα ανακοίνωση δοκιμάζει να διερευνήσει ορισμένες κρίσιμες πτυχές αυτού του ανοικτού διαλόγου που διεξάγεται μεταξύ Ελλήνων και Ευρωπαίων. Ποιά είναι η επαναστατημένη Ελλάδα που σμιλεύουν από κοινού Έλληνες και Φιλέλληνες; Ποιοί προνομιακοί ιδεολογικοί τόποι τη συνθέτουν; Πώς συνδυάζονται οι αναφορές στην αρχαιότητα και τη χριστιανική θρησκεία, με ποιους όρους νομιμοποιείται το εθνικό κίνημα των Ελλήνων; Ποια ικανοποιητικά συνεκτική ιστορική «εθνική» αφήγηση δοκιμάζει να συνδέσει το παρελθόν της οθωμανικής κατάκτησης με το ασταθές και αβέβαιο επαναστατικό παρόν; Πώς αξιοποιείται πολιτικά ο φιλελληνικός λόγος από την εγχώρια πνευματική ελίτ προκειμένου να επιτευχθεί σε συνθήκες εμπόλεμης κρίσης η –διόλου αυτονόητη– «εθνική ενότητα» και να καταστεί εφικτή η μετάβαση από τους παραδοσιακούς κώδικες σκέψης σε μια σύγχρονη πολιτική συνείδηση;

Μια τέτοια προσέγγιση, κινούμενη στο ευρύτερο πεδίο της ιστορίας των ιδεών, επιθυμεί να συμβάλει στην περαιτέρω κατανόηση του εθνικιστικού φαινομένου, αποτιμώντας το ειδικό βάρος της ευρωπαϊκής οπτικής απέναντι στην «Ελλάδα» και τους «Έλληνες» εντός μιας εξαιρετικά σύνθετης διαδικασίας καθολικού πολιτικού, πολιτισμικού και κοινωνικού μετασχηματισμού, που την δεκαετία του 1820 βρίσκεται εν πλήρει εξελίξει.

Η Ελληνική Επανάσταση στον βρετανικό τύπο: Ειδησεογραφία, φιλελληνισμός, πολιτική
Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη

Θα επιχειρηθεί να παρουσιαστούν ορισμένα χαρακτηριστικά του βρετανικού τύπου που σχετίζονται με τον τρόπο παρουσίασης της Ελληνικής Επανάστασης και τις θέσεις που λάμβανε ως προς αυτήν.

Θα εξεταστούν μόνο οι πλέον αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις της στάσης του ημερήσιου και εβδομαδιαίου τύπου, περιλαμβανομένου και μικρού μέρους του επαρχιακού. Επίσης, θα συζητηθούν συγκεκριμένα αντιπροσωπευτικά περιοδικά και φυλλάδια που ασχολήθηκαν με την Ελληνική Επανάσταση.

Θα αναφερθούν οι πηγές πληροφόρησης του βρετανικού τύπου, που σε κάποιο βαθμό καθόριζαν την ακρίβεια και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των ειδήσεων που δημοσιεύονταν. Ο τύπος σε μεγάλο βαθμό αναπαρήγαγε δημοσιεύσεις ή αναδημοσιεύσεις εφημερίδων άλλων ευρωπαϊκών χωρών, λάμβανε όμως πληροφορίες και από πηγές εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της επαναστατημένης Ελλάδας, του Ιονίου Κράτους, καθώς και από επώνυμες, ψευδώνυμες και ανώνυμες επιστολές. Ας σημειωθεί ότι ηθελημένη ή αθέλητη παραπληροφόρηση, δεν ήταν άγνωστη. Στο περιεχόμενο των ειδήσεων θα γίνει μόνο δειγματοληπτική αναφορά, με έμφαση κυρίως σε θέματα που τύχαιναν πιο διεξοδικής παρουσίασης από τον τύπο και στα στοιχεία εκείνα που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε καλύτερα τον τρόπο και τα μέσα με τα οποία εξαπλώθηκε ο φιλελληνισμός στη Βρετανία.

Η ειδησεογραφία και αρθρογραφία σχετίζονταν άμεσα με τα εμπορικά και πολιτικά συμφέροντα της Βρετανίας και την πολιτική των κυβερνήσεών της προς τους εμπολέμους, αλλά εστίαζε επίσης και στο ρόλο της Ρωσίας στα γεγονότα. Τα έντυπα στα κείμενά τους συνήθως ακολουθούσαν τις θέσεις των πολιτικών παρατάξεων στις οποίες προσέκειντο, ή τις οποίες εκπροσωπούσαν, μολονότι οι πολιτικοί συνήθως δεν ήθελαν να συνδέονται φανερά με τις εφημερίδες, στις οποίες τότε κανονικά απαγορευόταν να δημοσιεύουν τις συζητήσεις στο Κοινοβούλιο.

Οι πολιτικές αντιθέσεις εντός της Βρετανίας όξυναν και τις μεταξύ των ίδιων των εντύπων αντιπαραθέσεις σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση αλλά και την εφαρμοζόμενη πολιτική της ουδετερότητας των αρμοστών του Ιονίου Κράτους. Οι αντιθέσεις αυτές εκδηλώνονταν με αλληλοεκτοξευόμενες κατηγορίες και σχόλια. Αυτά εντείνονταν όσο επεκτεινόταν ο φιλελληνισμός σε ευρύτερες ομάδες πληθυσμού. Το κίνημα του φιλελληνισμού εκπροσωπείτο σοβαρά σε μερίδα του τύπου, όμως αντιμετώπιζε παράλληλα και αρκετές επικρίσεις. Οι φιλελληνικές θέσεις σε μεγάλο βαθμό προβάλλονταν από την καθημερινή εφημερίδα Morning Chronicle, την εβδομαδιαία The Examiner και τα κυκλοφορούντα φυλλάδια (pamphlets), αλλά και το πλήθος των βιβλίων που αφορούσαν την Ελληνική Επανάσταση και τις βιβλιοκρισίες τους που δημοσιεύονταν σε έγκριτα περιοδικά.

Η φιλελληνική ιστοριογραφία για την Ελληνική Επανάσταση (1821-1830)
Αλεξάνδρα Σφοίνη

Θα εξετασθούν οι απόπειρες των Φιλελλήνων να συγγράψουν την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης (κυρίως του Claude-Dénis Raffenel), αλλά και άλλα ιστορικά κείμενα γραμμένα στα γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά από Φιλέλληνες κατά τη διάρκεια του αγώνα (E. Blaquiere, M. Raybaud, W. M. Leake, E. Münch, A. carrel, W. de Lüdemann, J. curtius, J. Emerson, κ.ά.), η τυπολογία και οι πηγές τους. Όλα αυτά τα κείμενα ενδιαφέρουν για τη ματιά των ξένων σε σχέση με την ελληνική ιστορία (αρχαία, βυζαντινή και νεότερη), την Ελληνική Επανάσταση, στην οποία κάποιοι από αυτούς συμμετείχαν, και τη στάση τους απέναντι σε αυτή. Από την άλλη πλευρά αναπληρώνουν το κενό μιας ολοκληρωμένης και επιστημονικότερης ιστοριογραφίας της Επανάστασης μέχρι την εμφάνιση της ιστορίας του Thomas Gordon (1832) και του George Finlay (1861), οι οποίες μεταφράστηκαν και στα ελληνικά.