Συνομιλώντας με τον Χρήστο Καρακώστα. Τιμώντας τους Έλληνες Ρομά μουσικούς

Eίναι η τρίτη χρονιά φέτος που το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων "Φοίβος Ανωγειανάκης"-Κέντρο Εθνομουσικολογίας, μέσα από τις εκδηλώσεις του, επιδιώκει να φωτίσει τον ρόλο της μουσικής στη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Το 2021, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και Εθνική ταυτότητα», διερευνήθηκε ο ρόλος της μουσικής στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας με επίκεντρο τα τραγούδια της Επανάστασης του 1821. Στη συνέχεια, το 2022, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και προσφυγική ταυτότητα», διερευνήθηκε το μουσικό αποτύπωμα του εθνικού τραύματος που υπήρξε η Μικρασιατική καταστροφή στην ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας.

Για το 2023, ο τριετής κύκλος δράσεων του Μουσείου «Μουσικές ταυτότητες» πραγματεύεται τη θέση και τη σημασία της μουσικής στη διαδικασία διαμόρφωσης της συλλογικής ταυτότητας μη ευνοημένων κοινωνικών ομάδων. Πρόκειται για τις γυναίκες, τον κόσμο του περιθωρίου και της παραβατικότητας, και τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς.

Οι γυναίκες μέσα από το τραγούδι και το χορό τους αναπαριστούν και διαπραγματεύονται τη σχέση τους με τον εαυτό τους και τον κόσμο, συγκροτώντας τη γυναικεία τους ταυτότητα, είτε ως μέλη μιας παραδοσιακής κοινότητας μέσα στην οποία εκφράζονται μουσικά, είτε ως επαγγελματίες καλλιτέχνες στο πάλκο μιας ρεμπέτικης ή λαϊκοδημοτικής ορχήστρας, είτε ως μέλη μιας κοινωνίας που αστικοποιείται και μετασχηματίζεται ραγδαία. Ο κόσμος «του περιθωρίου» εκφράζεται μέσα από το ρεμπέτικο τραγούδι που γίνεται ισχυρό σύμβολο ταυτότητας, ενώ οι γύφτοι-τσιγγάνοι-ρομά μουσικοί έχουν ταυτίσει το «όνομά» τους με αυτό του οργανοπαίχτη, κατέχοντας μια ιδιαίτερα σημαντική θέση στην παραδοσιακή οργανική μουσική, χωρίς ωστόσο να χαίρουν πάντα ανάλογης εκτίμησης από το κοινό τους, που θεωρεί συχνά το επάγγελμά τους «περιθωριακό».

Πέντε μουσικά σχήματα, καθώς και ερευνητές, ηθοποιοί και ειδικοί στο μουσειακό θέατρο προσκλήθηκαν από το Μουσείο για να παρουσιάσουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο, μουσικό, λεκτικό ή/και θεατρικό, όψεις της σχέσης της μουσικής (ως μέλους, λόγου, κίνησης) με τη συγκρότηση διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων. Κάθε ένα από τα σχήματα αυτά επεξεργάστηκε, οργάνωσε και προλόγισε ένα μουσικό, μουσικό-θεατρικό και μουσειακό-θεατρικό πρόγραμμα που αντλεί νήματα μουσικής μνήμης από την πλούσια παράδοση του γυναικείου ομαδικού φωνητικού δημοτικού τραγουδιού, την παράδοση του ρεμπέτικου, τις τοπικές μουσικές παραδόσεις όπως υπηρετήθηκαν από τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς του κάθε τόπου. Παράλληλα, ερευνητές προλογίζουν κάποιες από τις εκδηλώσεις αυτές σε μια προσπάθεια «πολυφωνικής» προσέγγισης των θεμάτων του φετινού κύκλου, με τον οποίο και ολοκληρώνεται το αφιέρωμα στις «Μουσικές ταυτότητες».

Συνομιλώντας με τον Χρήστο Καρακώστα
Τιμώντας τους Έλληνες Ρομά μουσικούς
Σχεδίαση δράσης: Σταμάτης Πασόπουλος
Συμβολή: Φωτεινή Βενιέρη, Νατάσα Τσακηρίδου
Φιλική συμμετοχή: Ταξιάρχης Χάνος

Μουσικές και κοινωνικές πρακτικές στις οικογένειες Ρομ:
η περίπτωση του ζουρνατζή Χρήστου Καρακώστα
Παρουσιάζει ο Αλέξανδρος Παπουτσής
Μουσικός, μεταπτυχιακός φοιτητής στο Π.Μ.Σ. Τμήματος Κοινωνιολογίας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης με τίτλο «Κοινωνιολογία: Θεωρία, Πολιτισμός, Μετασχηματισμοί»

Ο αντίκτυπος των Ρομ ομάδων στην ευρεία κοινότητα φαίνεται πως καθορίζεται άμεσα και από τον τρόπο διαμόρφωσης της μουσικής τους πραγματικότητας. Παρατηρώντας τη συνθήκη αυτή, αναζητούνται οι θεμελιώδεις αντιλήψεις που διακατέχουν τον μουσικό κόσμο των Ρομ.

Δομημένη σε δύο άξονες, η εισήγηση θα δείξει τις μουσικές πρακτικές που εφαρμόζονται κατά την επιτέλεση της μουσικής και την επιρροή αυτών στο κομμάτι της καθημερινότητάς τους, όπως η ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσεται εντός της οικογένειας με τη μουσική πράξη και τη μαθητεία της. Επίσης, θα επικεντρωθεί σε μια κοινωνιολογική ανάγνωση της μουσικής πραγματικότητας που βιώνουν οι Ρομ, με έμφαση στο επάγγελμα του μουσικού και την επίδρασή του στις σχέσεις με την τοπική κοινωνία.

Με κατεύθυνση από το γενικό προς το ειδικό, κατάληξη αυτού θα αποτελέσει η παρατήρηση της περίπτωσης του Χρήστου Καρακώστα σε μια προσπάθεια ανάδειξης της συνομιλίας μεταξύ θεωρίας και της πρακτικής εφαρμογής της.

Χρήστος Καρακώστας: η προσωπογραφία ενός Ρομ μουσικού
Παρουσιάζει ο Σταμάτης Πασόπουλος
Μουσικός, διδάσκων-υποψήφιος διδάκτωρ στο Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης ΠΑ.ΜΑΚ.

Ο μύθος που μπορεί να σχηματιστεί γύρω από ένα όνομα, σημαίνει πάντα πως είναι ένα ιδιαίτερο άτομο. Ο Ρομ ζουρνατζής Χρήστος Καρακώστας –ετών 73, από το Φλάμπουρο Σερρών– αποτελεί μία από αυτές τις περιπτώσεις, όπου ένα ολόκληρος μουσικός πολιτισμός είναι συνυφασμένος με το όνομά του.

Μέσω της διάλεξης θα γίνει προσπάθεια για μια εις βάθος αναζήτηση και κατανόηση της ατομικής, της προσωπικής και συλλογικής ταυτότητας του Καρακώστα, αλλά και των στοιχείων και των χαρακτηριστικών αυτών που τον κατατάσσουν ως τον αδιαμφισβήτητο φορέα της μουσικής που εκπροσωπεί.

Πώς ο Καρακώστας στέκεται μπροστά στο νόημα της ανθρώπινης ζωής; Ποια είναι τα πάθη του και οι έρωτές του; Ποια η σχέση του με τη φύση, τη μουσική, το χωριό και τα μέλη του; Με ποιον τρόπο ορίζει τον εαυτό του ως μέλος της εθνοτικής ομάδας των Ρομ και ποια η ενσυναίσθησή του για το «ευαίσθητο» (ακόμη) αυτό θέμα;

Στο μεταίχμιο μεταξύ της κοινωνιολογίας και της βιογράφησης ο Καρακώστας παρατηρείται στον φυσικό του χώρο ύπαρξης και δράσης, το Φλάμπουρο· τον Τόπο του με τον οποίο έχει ταυτιστεί τόσο πολύ. Και αν μπορούμε να υποθέσουμε πως ο Καρακώστας είναι το Φλάμπουρο, το Φλάμπουρο είναι ο Καρακώστας;

Ο ηθοποιός Ταξιάρχης Χάνος συνομιλεί με το μάστορα του ζουρνά, Χρήστο Καρακώστα

Δύο βαθιά ανθρωπιστές αλληλεπιδρούν αναδεικνύοντας το μεγαλείο που μπορεί να αγγίξει η ανθρώπινη φύση μέσω της μουσικής, ανεξαρτήτως κοινωνικής προέλευσης.

Σκοποί και τραγούδια από το Φλάμπουρο (Μπαϊρακτάρ) Σερρών

1. α. Ντούλας
Καθιστικό ιστορικό τραγούδι ιδιαίτερα αγαπητό στην περιοχή της Νιγρίτας (επαρχία Βισαλτίας) αλλά και διαδεδομένο στην ευρύτερη ελληνόφωνη ζώνη της Μακεδονίας. Αναφέρεται στον Ντούλα Κιτσελόπουλο (γεν. 1898 – Λιβάδι Ολύμπου),
μέλος της ομάδας του λήσταρχου Νταβέλη.
β. Καμπά τσιφτετέλι: γύρισμα που συνηθίζεται να καταλήγει ένας καθιστικός σκοπός

2. Αϊντίν
Κυκλικός χορός δημοφιλής κυρίως στο βόρειο τμήμα του νομού Σερρών. Το όνομα συμπίπτει με την πόλη Aydın (Αϊδίνιο) της Τουρκίας, χωρίς όμως να επαληθεύεται κάποια σχέση.

3. Σοπ γκάιντα
Ο πιο αγαπητός κυκλικός χορός του Φλάμπουρου, που συνήθως έπεται του γνωστού χορού Γκάιντα βασί με κοινά βήματα αλλά σε διαφορετικό ρυθμικό σχήμα. Σύμφωνα με την Υvonne Hunt «το όνομα Σοπ αναφέρεται στην περιοχή του Sôp της Βουλγαρίας, αν και οι Φλαμπουριώτες αγνοούν την έννοια της λέξης». Ως Shopluk ορίζεται μια περιοχή βόρεια του νομού Σερρών με επίκεντρο περίπου την Σόφια.

4. Καμπά τσιφτετέλια
Τσιφτετέλια σε βαριά (τουρκ. kaba) εκδοχή με χαρακτηριστικό βηματισμό και ρυθμικό σχήμα.

5. Βουρούν νταουλαρί (Νταούλια κρουν)
Κυκλικός ανδρικός χορός που σπάνια πλέον χορεύεται στα γλέντια του Φλάμπουρου. Αποτελεί παλιά μελωδία στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας της Θεσσαλονίκης κατά την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στις Σέρρες, όπως και στην περιοχή του Edirne (Αδριανούπολη), το όνομα της μελωδίας –και του χορού– το συναντάμε και ως Νταουλάρ τσαλάρ (μτφ. Να παίξουν τα νταούλια) ή Τσαϊντάν ασα(γ)ιά (μτφ. Κάτω από το ρέμα). Τα παραπάνω ονόματα προέρχονται από τους στίχους του ομώνυμου θρηνητικού «σαλονικιώτικου» τούρκικου τραγουδιού Çalın davullari.

6. α. Καρσιλαμάς
Κατά κύριο λόγο ελεύθερος αυτοσχεδιαστικός χορός, ενώ αποκλειστικά στις Ρομ κοινότητες των Σερρών τον συναντούμε τόσο σε κυκλική μορφή όσο και σε ζευγαρωτή εκδοχή.
β. Ιντίλια
Οικογένεια (κυρίως εξάσημων) σκοπών που εκτελούνται είτε κατά τη διάρκεια της παλαίστρας, είτε στη λεγόμενη «γύρα», την πομπή οργάνων και κατοίκων στο χωριό στα πλαίσια των εθίμων. Ο όρος Ιντίλια χρησιμοποιείται μόνο σε πληθυντικό αριθμό, ενώ η ετυμολογία του παραμένει αδιευκρίνιστη.

7. Αμάντα τούρνα
Τραγούδι των κατοικούντων –μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών– Τούρκων της περιοχής των Σερρών και της ευρύτερης περιοχής. Τους στίχους του τραγουδιού τους συναντούμε σήμερα αποκλειστικά σε εκτελέσεις στην Τουρκία.

8. Γκιουρές χαβασί
Σκοπός της παλαίστρας σε μετάφραση από τα τούρκικα. Ο βασικός οργανικός σκοπός του εθίμου της παλαίστρας, που τελείται καθ’ όλη τη διάρκειά του με την αδιάκοπη μουσική συνοδεία από ζυγιά ζουρνάδων-νταουλιού.

9. Συρτός
Ο καθιερωμένος μακεδονικός συρτός με μελωδίες τραγουδιών από την ευρύτερη περιοχή.