Tα ανθρώπινα κατάλοιπα ως αρχαιολογικό εύρημα: Το πλαίσιο προστασίας από τη σκοπιά της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η έκθεση και ερμηνεία των ανθρώπινων καταλοίπων αποτελεί μία από τις πτυχές του πολυσυζητημένου ζητήματος της διαχείρισης αυτού του τόσο ιδιαίτερου και φορτισμένου με ηθικές και ιδεολογικές συνιστώσες υλικού. Το θέμα άρχισε να απασχολεί τη διεθνή μουσειακή κοινότητα από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, κυρίως σε συνάρτηση με τον επαναπατρισμό και τον επανενταφιασμό αυτού από τις κοινότητες που είχαν το δικαίωμα εκδήλωσης «πολιτισμικής συγγένειας» με τα λείψανα των προγόνων τους (βλ. αυτόχθονες πληθυσμούς Β. Αμερικής, Αφρικής, Αυστραλίας και Ν. Ζηλανδίας). Ο διάλογος που έκτοτε αναπτύχθηκε, είναι ακόμη υπό εξέλιξη και καθρεπτίζει, εν πολλοίς, τις αντιλήψεις δύο διαφορετικών κόσμων για τα σκελετικά κατάλοιπα: του δυτικού, για τον οποίο τα ανθρώπινα κατάλοιπα συνιστούν κατηγορία απλού οργανικού υλικού προς μελέτη ή είδος πολιτιστικού αγαθού προς έκθεση, και του κόσμου των αβορίγινων, των ανιμιστών και των σύγχρονων παγανιστών, που θεωρούν ότι το υλικό αυτό, λόγω της ιδιαίτερης πνευματικής αύρας με την οποία περιβάλλεται, συνδέεται άρρηκτα με την συλλογική μνήμη της κοινότητας και ανήκει αποκλειστικά στον κόσμο των νεκρών.

Στη χώρα μας με τη «βαριά» αρχαιολογική κληρονομιά, σύνολα ανθρωπίνων καταλοίπων έρχονται διαρκώς στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη και συχνά παρουσιάζονται στα σύγχρονα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία (βλ. Αρχαιολογικά Μουσεία Αβδήρων, Θεσσαλονίκης, Βόλου, Πύργου, Μυστρά, κ.ά.). Σημαντικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών, όπως η ‘πριγκίπισσα’ του 3ου αι. μ.Χ. από την περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου της αρχαίας πόλης της Θεσσαλονίκης, σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης, το γεωμετρικό νεκροταφείο βρεφών στην Χώρα της Αστυπάλαιας και, πιο πρόσφατα, οι ‘Δεσμώτες’ του Φαλήρου, εύρημα και με ιστορικές αναφορές, αποτελούν αφορμή για προβληματισμό και δημιουργικό διάλογο επί της δεοντολογικά ορθής έκθεσης αυτού του υλικού.

Το συνέδριο φιλοδοξεί, μεταξύ άλλων, να φέρει στο προσκήνιο ζητήματα που άπτονται και της ελληνικής πραγματικότητας: ερωτήματα, όπως «Αντιμετωπίζονται τα ανθρώπινα κατάλοιπα στα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία ως σκελετικά κατάλοιπα πολυσχιδών προσωπικοτήτων του παρελθόντος ή ως παραπληρωματικά στοιχεία των πολυτελών κτερισμάτων που τα συνόδευαν;», «Γιατί απουσιάζει συνήθως από τα αρχαιολογικά μουσεία η έκθεση ανθρώπινων καταλοίπων από τα βυζαντινά χρόνια;», «Ποια είναι η φιλοσοφία και οι κατάλληλοι τρόποι παρουσίασης όχι μεμονωμένων σκελετικών καταλοίπων αλλά συνόλων αυτών, ειδικά όταν αυτά συνδέονται με ένα συγκεκριμένο πολιτικό γεγονός;», «Μήπως η ηθική δεοντολογία επιβάλλει τελικά την επανατοποθέτηση των καταλοίπων στον χώρο εύρεσής τους ως δείγμα σεβασμού;» είναι μερικά από τα επιμέρους ζητήματα που τίθενται προς συζήτηση.

Το συνέδριο της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων διαρθρώθηκε γύρω από τέσσερις θεματικούς άξονες:

1. Ανθρώπινα κατάλοιπα. Oρισμός, σημασία και συμβολή στην ανασύσταση της εικόνας του παρελθόντος.
2. Ανθρώπινα κατάλοιπα και σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις.
Φιλοσοφική/θρησκειολογική προσέγγιση του υλικού. Σύντομη ιστορική αναδρομή στη συλλογή και έκθεση ανθρώπινων καταλοίπων. Ισχύον θεσμικό πλαίσιο. Χαρτογράφηση και αποτίμηση της αξιοποίησης του υλικού αυτού στα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία.
3. Από την ανασκαφή … στο μουσείο: Ζητήματα δεοντολογίας και διαχείρισης ανθρώπινων καταλοίπων σε αρχαιολογικές συλλογές.
Εύρεση, ανάλυση, μελέτη και διαχείριση των αρχαιολογικών δεδομένων – Μελέτες περίπτωσης από την ελληνική επικράτεια.
4. Νέες τάσεις στην έκθεση και ερμηνεία των ανθρώπινων καταλοίπων.
Σύγχρονη έκθεση ανθρώπινων καταλοίπων (ναι, όχι ή υπό όρους;). Σύγχρονες ερμηνευτικές και μουσειογραφικές προσεγγίσεις. Ανακατασκευές ανθρώπινων καταλοίπων και όρια. Πρόσληψη του υλικού - αντιδράσεις επισκεπτών σε εκθέσεις ανθρώπινων καταλοίπων και σύγχρονοι τρόποι επικοινωνίας των πληροφοριών/δεδομένων του υλικού στο κοινό.

Η ανακοίνωση γράφτηκε από τις αρχαιολόγους της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟΑ, Έλενα Κουντούρη, Διευθύντρια, Κωνσταντίνα Μπενίση, Προϊσταμένη Τμήματος Εποπτείας Ελληνικών και Αλλοδαπών Επιστημονικών Ιδρυμάτων και Συντονισμού Θεμάτων Διεθνών Συνεργασιών και Οργανισμών και Ράνια Χαραλαμποπούλου, Τμήμα Εποπτείας Ελληνικών και Αλλοδαπών Επιστημονικών Ιδρυμάτων και Συντονισμού Θεμάτων Διεθνών Συνεργασιών και Οργανισμών, και παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της θεματικής: Ανθρώπινα κατάλοιπα και σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις.