Τα πορτραίτα του Φαγιούμ

Η ζωγράφος και συγγραφέας Ευφροσύνη Δοξιάδη έχει αφιερώσει ένα μεγάλο κομμάτι της δημιουργικής της διαδρομής στην έρευνα και τη μελέτη γύρω από τα πορτραίτα του Φαγιούμ, αυτών των απαράμιλλης τέχνης και εκφραστικότητας νεκρικών προσωπογραφιών που ζωγραφίστηκαν κατά τους τρεις πρώτους μ.Χ. αιώνες από απόγονους των καλλιτεχνών της Αλεξανδρινής Σχολής και έχοντας τις καταβολές τους στην αρχαία ελληνική ζωγραφική τη συνδέουν με την πρώιμη χριστιανική τέχνη. Καρπός αυτής της συστηματικής ενασχόλησης τής Ευφροσύνης Δοξιάδη μ’ αυτά τα μοναδικά δείγματα αρχαίας ζωγραφικής, υπήρξε το εμβληματικό βιβλίο της «Τα πορτραίτα του Φαγιούμ» που αποτελεί προϊόν βαθειάς γνώσης αλλά και σημείο αναφοράς διεθνώς, καθώς συνδυάζει μοναδικά την αισθητική με την επιστημονική προσέγγιση του θέματος. Η ομότιτλη διάλεξη της που διοργάνωσε η Πολιτιστική Εταιρεία «Πανόραμα» και βιντεοσκόπησε το BLOD, μας δίνει την ευκαιρία της γνωριμίας με τις μορφές των πορτραίτων του Φαγιούμ, μέσα από τη γνώση και τον άμεσο λόγο της ομιλήτριας αλλά και μέσα από τις καθηλωτικές εικόνες της συνοδευτικής παρουσίασης.

Από τον πρόλογο της Dr Dorothy J. Thompson (Life Fellow στο Girton College του Πανεπιστημίου του Cambridge) στο βιβλίο «Τα πορτραίτα του Φαγιούμ» της Ευφροσύνης Δοξιάδη

«Ένα από τα επαναλαμβανόμενα όνειρα όσων γοητεύονται με το παρελθόν είναι να μπορούσαν να «ξεκλειδώσουν» τις πόρτες της ιστορίας και να δουν τα πρόσωπα ανθρώπων που έζησαν πριν δυο χιλιάδες χρόνια• να τους κοιτάξουν στα μάτια, να συλλάβουν την έκφρασή τους, την προσωπικότητά τους, την παρουσία τους.

Αυτή ακριβώς την ασυνήθιστη εμπειρία προσφέρουν τα πορτρέτα του Φαγιούμ. Η ονομασία τους οφείλεται στο ότι τα περισσότερα απ’ αυτά βρέθηκαν στην ομώνυμη περιοχή της Αιγύπτου, που γνώρισε μεγάλη άνθηση την περίοδο της Ρωμαϊκής κατάκτησης. Τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ., κατοικούσαν εδώ έλληνες, αιγύπτιοι, ρωμαίοι, σύριοι, λίβυοι, νουβιανοί και εβραίοι• ακολουθώντας την παλαιά αιγυπτιακή παράδοση, οι κάτοικοι του Φαγιούμ, όπως και οι κάτοικοι άλλων περιοχών στην κοιλάδα του Νείλου, ταρίχευαν το σώμα των νεκρών, και συχνά πρόσθεταν ζωγραφισμένα πορτρέτα στις μούμιες. Οι προσωπογραφίες αυτές είχαν σκοπό να διατηρήσουν ζωντανή τη μνήμη του νεκρού, κάτι που πετυχαίνουν σε απρόσμενο βαθμό, άλλοτε χάρη στον άψογο ρεαλισμό τους, και άλλοτε χάρη στη ζωντάνια της σχηματικότητάς τους.

Τα πορτρέτα Φαγιούμ είναι το μεγαλύτερο corpus έργων αρχαίας ζωγραφικής που σώζεται. Τα πάνω από 1000 δείγματα του είδους που έχουν βρεθεί απεικονίζουν άντρες, γυναίκες και παιδιά, νέους και γέρους, με όμορφα ή αδιάφορα χαρακτηριστικά. Λίγα μόνο απ’ αυτά τα πορτρέτα μας είναι γνωστά και οικεία• στο σύνολό τους, οι ιστορικοί της τέχνης τα περιφρονούν και το ευρύτερο κοινό τα αγνοεί. […]

Η Ευφροσύνη Δοξιάδη προσεγγίζει το θέμα από τη σκοπιά του ζωγράφου• περιγράφει τεχνικές με τις οποίες έχει και η ίδια πειραματιστεί, μοιράζεται με τον αναγνώστη τη ζωγραφική της ευαισθησία, την οξυδέρκεια που χαρακτηρίζει την προσέγγισή της. Παράλληλα, καταθέτει την προσωπική της αίσθηση και μαρτυρία για την σχέση των πορτρέτων του Φαγιούμ με με τη βυζαντινή ζωγραφική, αλλά και για τη συμβολή τους στη μακρά εκείνη καλλιτεχνική παράδοση, που οι ρίζες της βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα και, μέσω της Αναγέννησης, φτάνουν ως σήμερα.