Το χρώμα της ώχρας

Στον κύκλο συναντήσεων "Ιστορίες των Χρωμάτων", με αφορμή ένα χρώμα ανιχνεύονται οι διαδρομές των χρωμάτων στο γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας και στον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο του ελληνισμού.

Προσκεκλημένοι είναι καλλιτέχνες και ειδικοί από διαφορετικά επιστημονικά πεδία.  Στόχος  των συναντήσεων είναι η διέγερση και η διεύρυνση της αντίληψης, προσεγγίζοντας τα χρώματα από πολλούς διαφορετικούς δρόμους. 

Ούλτραμαρίν,  ώχρες, χονδροκόκκινο, πορφύρα, ίντιγκο, βερμιγιόν, κίτρινο καδμίου, πράσινη γη… Ονόματα εξωτικά χρωστικών ουσιών που έχουν πίσω τους ιστορία αιώνων. 

Τα χρώματα μαγευτικά και αισθησιακά από τη φύση τους κουβαλούν μύθους και ιστορίες.

Ως αντικείμενο μελέτης ωστόσο παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες.

Η φύση των χρωμάτων είναι  αλληλένδετη με το φως και άρα είναι αντικείμενο της φυσικής. Σε επίπεδο φυσιολογίας η  αντίληψη του χρώματος είναι υποκειμενική, σύνθεση του ανθρώπινου εγκεφάλου σε συνεργασία με τον μηχανισμό της όρασης και έτσι εμπίπτει στις αρμοδιότητες των επιστημών του εγκεφάλου. Από μια άλλη σκοπιά  η αντίληψη του χρώματος  σε μια κοινωνία είναι  αποτέλεσμα συμβάσεως και χωρίς σταθερή διαπολιτισμική αξία και η μελέτη της εμπίπτει στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Και φυσικά τα χρώματα είναι αλληλένδετα με τη τέχνη και την ιστορία της.

Τα χρώματα διαπερνούν όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής και γι’ αυτό η ιστορία του χρώματος είναι ένα θέμα πολύ ευρύτερο από την ιστορία της ζωγραφικής.

Για όλους αυτούς τους λόγους  αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, ιστορικοί και ιστορικοί τέχνης, φυσικοί, χημικοί, αρχαιολόγοι, γεωλόγοι βρίσκονται αενάως αντιμέτωποι με τη πρόκληση και τη γοητεία των χρωμάτων.

Το χρώμα της ώχρας

Στην τέταρτη συνάντηση του κύκλου ομιλητές ήταν ο πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός τέχνης, Κωνσταντίνος Μπάσιος με θέμα "Η έμπνευση από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα: Τα νεοκλασικά κτήρια και τα χρώματά τους" και η αρχιτέκτων, Ισμήνη Παπασπηλιωπούλου με θέμα "Χρώμα και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα του 20ου αιώνα: μία συνοπτική προσέγγιση". Την εκδήλωση ανοίγει η Στέλλα Παναγιωτοπούλου με θέμα "Ο ακριβός κρόκος και οι φθηνές ώχρες". Ο κρόκος ως φυτική βαφή χρησιμοποιήθηκε κυρίως για  βαφή υφασμάτων και σπανιότερα στη ζωγραφική, σε τοιχογραφίες και αγγεία. Οι ώχρες χρησιμοποιήθηκαν σε τοιχογραφίες, στη γλυπτική και στην αρχιτεκτονική. Ο χρήση του κρόκου αποτυπώνεται σε  τοιχογραφίες από τη 2η χιλιετία π.χ. στη Κνωσό και στη Σαντορίνη και η χρήση του συνεχίζεται τόσο στην αρχαιότητα όσο και στο Βυζάντιο. Οι ώχρες – λειμωνίτης, γκαιτίτης και αιματίτης σε αποχρώσεις από άτονο κίτρινο μέχρι κόκκινο καφέ χρησιμοποιούνταν ευρύτατα επίσης από την αρχαιότητα. Το πρώτο ορυχείο κόκκινης ώχρας έχει εντοπισθεί στη Θάσο. Γνωστές ήταν οι κόκκινες ώχρες της Κέας, της Λήμνου και της Σινώπης όπως αναφέρει και ο Θεόφραστος. Οι πιο γνωστές κίτρινες ώχρες υπήρχαν στην αρχαιότητα στη Προβηγκία αλλά και στη Κύπρο.

Στη συνέχεια, ακολουθεί ο Κωνσταντίνος Μπάσιος, ο οποίος μιλά για τα νεοκλασικά κτίρια και τις επιρροές τους. Ο ίδιος αναφέρει στην ομιλία του:

Η εικόνα της σύγχρονης Αθήνας, κατά τεκμήριο, δεν μας αρέσει. Και δυο από τα στοιχεία που συνήθως παραβλέπουμε, όταν διαμαρτυρόμαστε, είναι η σχεδόν καθολική απουσία χρώματος και η θάμβωση (αντηλιά).

Όμως, δεν ήταν πάντα έτσι σε αυτήν την πόλη, αλλά ούτε και τότε ήταν πολύ ιδανικά…

Προβαίνοντας, λοιπόν σε μια αρχαιολόγηση του χρώματος, πέρα και άσχετα από τις αρχικές μας συνδέσεις, μπορούμε να συζητήσουμε στοιχεία πολύ ενδιαφέροντα: όπως για την μίμηση και την απομίμηση, την ηθελημένη ή άθελη αποδοχή, τη διάχυση ενός προτύπου, την εισαγωγή νέων στοιχείων πολιτικής κουλτούρας και πολιτιστικών υποδειγμάτων. Ακόμα και ενός πολιτικού συστήματος. Και όλα αυτά με αφορμή ένα χρώμα. 

Είναι σαφής η πρόθεση να συσχετισθούν οι χρωματικές αποδόσεις που προέκυψαν στα νεοκλασικά κτήρια από τα ερείπια in situ. Ταυτόχρονα, είναι μια ευκαιρία να αναστοχασθούμε για θέματα που σχετίζονται με το χρώμα στο δημόσιο χώρο και το κατά πόσο προκύπτουν ιδεολογικές σημάνσεις, συνδηλώσεις, επιβολές και εκμεταλλεύσεις.

Τέλος, η Ισμήνη Παπασπηλιωπούλου, αναφέρει για το χρώμα και την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα του 20ού αιώνα:

Μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή στους προβληματισμούς  γύρω από την τέχνη και την αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα,  εστιάσαμε  στην θέση του χρώματος στα διάφορα κινήματα της αρχιτεκτονικής στον κόσμο και στην Ελλάδα.

Η επιρροή αυτών των κινημάτων, αντικατοπτρίζεται στο έργο των Ελλήνων αρχιτεκτόνων και θα το επισημάνουμε με αναφορά σε κτίρια που αποτέλεσαν σταθμούς για την δημόσια και ιδιωτική αρχιτεκτονική. 

Η χρωματική παλέτα στην εξέλιξη της πολυκατοικίας, στα δημόσια κτίρια, στα κτίρια γραφείων αλλά και στις ιδιωτικές κατοικίες αποτυπώνει την άποψη που επικρατεί για το χρώμα σε κάθε κατηγορία κτιρίων. Οι αρχιτέκτονες των κτιρίων αυτών, όπως ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Νίκος Βαλσαμάκης κ.α.  επέδρασαν καταλυτικά στη νεότερη γενιά των αρχιτεκτόνων .

Μια επιλεκτική αναφορά σε έργα νέων αρχιτεκτόνων επηρεασμένων και από τις διεθνείς τάσεις, δείχνει πως χρησιμοποιούν το χρώμα ως σημαντικό στοιχείο της σύνθεσης.