Το ρεμπέτικο τραγούδι ως μέρος της αστικής λαϊκής μας παράδοσης

Eίναι η τρίτη χρονιά φέτος που το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων "Φοίβος Ανωγειανάκης"-Κέντρο Εθνομουσικολογίας, μέσα από τις εκδηλώσεις του, επιδιώκει να φωτίσει τον ρόλο της μουσικής στη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Το 2021, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και Εθνική ταυτότητα», διερευνήθηκε ο ρόλος της μουσικής στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας με επίκεντρο τα τραγούδια της Επανάστασης του 1821. Στη συνέχεια, το 2022, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή, στο πλαίσιο των δράσεων «Μουσική και προσφυγική ταυτότητα», διερευνήθηκε το μουσικό αποτύπωμα του εθνικού τραύματος που υπήρξε η Μικρασιατική καταστροφή στην ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας.

Για το 2023, ο τριετής κύκλος δράσεων του Μουσείου «Μουσικές ταυτότητες» πραγματεύεται τη θέση και τη σημασία της μουσικής στη διαδικασία διαμόρφωσης της συλλογικής ταυτότητας μη ευνοημένων κοινωνικών ομάδων. Πρόκειται για τις γυναίκες, τον κόσμο του περιθωρίου και της παραβατικότητας, και τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς.

Οι γυναίκες μέσα από το τραγούδι και το χορό τους αναπαριστούν και διαπραγματεύονται τη σχέση τους με τον εαυτό τους και τον κόσμο, συγκροτώντας τη γυναικεία τους ταυτότητα, είτε ως μέλη μιας παραδοσιακής κοινότητας μέσα στην οποία εκφράζονται μουσικά, είτε ως επαγγελματίες καλλιτέχνες στο πάλκο μιας ρεμπέτικης ή λαϊκοδημοτικής ορχήστρας, είτε ως μέλη μιας κοινωνίας που αστικοποιείται και μετασχηματίζεται ραγδαία. Ο κόσμος «του περιθωρίου» εκφράζεται μέσα από το ρεμπέτικο τραγούδι που γίνεται ισχυρό σύμβολο ταυτότητας, ενώ οι γύφτοι-τσιγγάνοι-ρομά μουσικοί έχουν ταυτίσει το «όνομά» τους με αυτό του οργανοπαίχτη, κατέχοντας μια ιδιαίτερα σημαντική θέση στην παραδοσιακή οργανική μουσική, χωρίς ωστόσο να χαίρουν πάντα ανάλογης εκτίμησης από το κοινό τους, που θεωρεί συχνά το επάγγελμά τους «περιθωριακό».

Πέντε μουσικά σχήματα, καθώς και ερευνητές, ηθοποιοί και ειδικοί στο μουσειακό θέατρο προσκλήθηκαν από το Μουσείο για να παρουσιάσουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο, μουσικό, λεκτικό ή/και θεατρικό, όψεις της σχέσης της μουσικής (ως μέλους, λόγου, κίνησης) με τη συγκρότηση διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων. Κάθε ένα από τα σχήματα αυτά επεξεργάστηκε, οργάνωσε και προλόγισε ένα μουσικό, μουσικό-θεατρικό και μουσειακό-θεατρικό πρόγραμμα που αντλεί νήματα μουσικής μνήμης από την πλούσια παράδοση του γυναικείου ομαδικού φωνητικού δημοτικού τραγουδιού, την παράδοση του ρεμπέτικου, τις τοπικές μουσικές παραδόσεις όπως υπηρετήθηκαν από τους τσιγγάνους-ρομά μουσικούς του κάθε τόπου. Παράλληλα, ερευνητές προλογίζουν κάποιες από τις εκδηλώσεις αυτές σε μια προσπάθεια «πολυφωνικής» προσέγγισης των θεμάτων του φετινού κύκλου, με τον οποίο και ολοκληρώνεται το αφιέρωμα στις «Μουσικές ταυτότητες».

Το ρεμπέτικο τραγούδι ως μέρος της αστικής λαϊκής μας παράδοσης
Η μουσική, το τραγούδι και ο χορός ως στοιχεία έκφρασης της κοινωνικής ταυτότητας μέσα από την αστική παράδοση του Ρεμπέτικου

Ομιλία
Παρουσιάζει ο Γιώργος Μακρής, Μουσικός, ερευνητής του Ρεμπέτικου

Μουσική εκδήλωση
«Το ρεμπέτικο τραγούδι, μοναδικό είδος μουσικής έκφρασης, αν και έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πορείας του νεοελληνικού τραγουδιού, κυνηγήθηκε διαχρονικά για τα μηνύματά του και αμφισβητήθηκε ως προς την ποιότητα της πολιτιστικής του προσφοράς. Πέρασε μέσα από συμπληγάδες και βίωσε το βάναυσο «κυνήγι μαγισσών» με λογοκρισίες, ποινικές διώξεις των συντελεστών του και ποικίλους αφορισμούς. «Τιμωρήθηκε», με τη δημιουργία στερεοτύπων – όχι μόνο για τον δήθεν αντι-πατριωτικό του χαρακτήρα αλλά και σαν δημιούργημα της παραβατικότητας και της φυλακής… Μισές αλήθειες… Ναι! γιατί και η παραβατικότητα είναι μέρος της μεγάλης κοινωνικής εικόνας και παράγει κι αυτή καλλιτεχνικό έργο.

Το ρεμπέτικο είναι ένα μουσικό «ταξίδι» στο πέρασμα των χρόνων και «αποτυπώνει» με μοναδικό τρόπο γεγονότα και καταστάσεις. «Έπαινος» για τον έρωτα, τη φιλία, τη μπέσα, «καταγγελία» για την προδοσία, τη μπαμπεσιά, την ξενιτιά.

Από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα αρχίζει αυτό το μουσικό νταραβέρι και στην αποφράδα περίοδο του 1922 οι Σμυρνιοί μουσικοί, που η μοίρα τους οδηγεί στο μεγάλο λιμάνι του Πειραιά, ενώνουν τη μουσική τους αύρα και δεξιοσύνη με αυτή των ντόπιων μουσικών… Έτσι στον Πειραιά επωάστηκε το ρεμπέτικο μέσα από ποικίλες μουσικές επιρροές και ντοπιολαλιές, με το μπουζούκι διαμεσολαβητή να κεντά με νότες τα χίλια-μύρια βάσανα της ζωής… Με την ελπίδα των ανθρώπων, που με το τραγούδι και το χορό ξορκίζουν τις δυσκολίες είτε με τον ιδιαίτερο μυστικισμό του αγριεμένου ζεϊμπέκικου είτε με το ανάλαφρο μέρωμα του χασάπικου.

Σήμερα αφουγκραζόμαστε την παρουσία του μέσα στις δημιουργίες των νεότερων δημιουργών… Ξαναγεννιέται καθημερινά από τους νέους μουσικούς που καταφεύγουν σε αυτό για να ξεχαστούν από τις σημερινές δυσκολίες της ζωής και να εμπνευστούν από την διαχρονική αξία της μουσικής του».

Το μινόρε του τεκέ
Οργανικό, Ιωάννης Χαλικιάς
(Τζακ Γρηγορίου), 1932
Αθηναίισσα
Ανέστης Δελιάς, 1937
Η Κλωστηρού
Μάρκος Βαμβακάρης, 1933
Δυο μάγκες μες στη φυλακή
Κώστας Τζόβενος, 1934
Ο θερμαστής
Γιώργος Μπάτης, 1934
Κάτω στα λεμονάδικα (Λαχανάδες)
Βαγγέλης Παπάζογλου, 1934
Καπνουλούδες
Δημήτρης Γκόγκος (Μπαγιαντέρας), 1934
Ο κόσμος πλούτη λαχταρά
Μουσική: Κώστας Σκαρβέλης
Στίχοι: Στράτος Παγιουμτζής, 1939
Ντυμένη σαν αρχόντισσα
Στέλιος Κερομύτης, 1940
Μια όμορφη μελαχρινή
Μάρκος Βαμβακάρης, 1938
Φαληριώτισσα
Γιάννης Παπαϊωάννου, 1937
Ντουνιά ανακριτή
Μουσική: Απόστολος Χατζηχρήστος
Στίχοι: Παρασκευή Κασαπάκη, 1949
Ντερτιλίδικο (Ρομβία)
Οργανικό, Σπύρος Περιστέρης, 1933
Αραπίνες (Νύχτες μαγικές)
Βασίλης Τσιτσάνης, 1946
Καροτσέρη τράβα
Απόστολος Χατζηχρήστος, 1952
Το καφεδάκι
Μουσική: Μανώλης Χιώτης
Στίχοι: Νίκος Ρούτσος, 1950
Πάμε στο Φάληρο
Απόστολος Χατζηχρήστος, 1948
Πού με βρήκες, πού σε βρήκα
Γιάννης Παπαϊωάννου, 1950
Αλέγκρο Παπαϊωάννου
Οργανικό, Γιάννης Παπαϊωάννου, 1950