Το θήλυ ως αντικείμενο προς διαστροφή. Η Αγαύη ανάμεσα στον Διόνυσο και τον Πενθέα

Η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη) και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος διοργάνωσαν επιστημονικό συμπόσιο με τίτλο: Το θήλυ και οι ανατρεπτικές όψεις του στην ελληνική αρχαιότητα.

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ: Éliane Allouch (ψυχαναλύτρια, SPF), Marie de Gandt (ελληνίστρια), Γιώργης Γιατρομανωλάκης (συγγραφέας, ελληνιστής), Σωτήρης Μανωλόπουλος (ψυχαναλυτής, ΕΨΕ), Claire Nancy (ελληνίστρια), Patricia Rossi (ψυχαναλύτρια, SPF), Sylvie Sesé-Léger (ψυχαναλύτρια, SPF), Agnès Verlet (ψυχαναλύτρια, SPF), Θανάσης Χατζόπουλος (ποιητής, ψυχαναλυτής, SPF).
 

Το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αρχαία Ελλάδα δεν παραχωρούσε στην πραγματικότητα πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες. Μόνο η αναπαραγωγική τους λειτουργία λαμβανόταν υπόψη. Κάποιες θαρραλέες όμως, όπως η Ξανθίππη, η σύζυγος του Σωκράτη, ή η ποιήτρια Σαπφώ, τόλμησαν να αντιτεθούν σε αυτή την τάξη πραγμάτων.
 

Τραγικοί συγγραφείς, κυρίως ο Ευριπίδης, αλλά και συγγραφείς λαϊκών μύθων έδωσαν τη δυνατότητα να εξερευνηθούν οι διάφορες –ασυνείδητες– εκφάνσεις της γυναικείας σκέψης εκείνης της εποχής. Οι εκφάνσεις αυτές επηρεάζουν ακόμα και σήμερα, με γόνιμο τρόπο, τη σχέση μας με το θήλυ. Οι αρχαιοελληνικές γυναικείες φιγούρες (όπως η Λυσιστράτη, η Μήδεια, η Αγαύη, η Ιφιγένεια, η Πασιφάη, η Ψυχή, η Ξανθίππη, η Ιοκάστη) μέσα από τις αναπαραστάσεις τους στη μυθολογία, στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική έθεσαν σε αμφισβήτηση τα θεμέλια του θηλυκού προτύπου στις δυτικές κοινωνίες.
 

Φωτίζοντας υπό αυτή την οπτική γωνία τους παραπάνω μύθους, ανακύπτουν σύγχρονα ερωτήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, τις ορμές, το θάνατο και την ετερότητα. Ακολουθώντας τα αρχαία μονοπάτια με το σημερινό βήμα τους, ψυχαναλύτριες και ψυχαναλυτές, ελληνίστριες και ελληνιστές, ξεδιπλώνουν τις ερμηνείες τους.

Το θήλυ ως αντικείμενο προς διαστροφή. Η Αγαύη ανάμεσα στον Διόνυσο και τον Πενθέα

Οι Βάκχες, ξένες για την ελληνική τάξη, χαρακτηρίζονται στο αθηναϊκό φαντασιακό από την ξέφρενη σεξουαλικότητά τους, που αποτελεί εμπόδιο στην πρόσβασή τους στη ζωή του άστεως. Στην τραγωδία Βάκχες (ή η κατάληψη της εξουσίας από τις γυναίκες) αναγγέλλεται η επιστροφή του Διονύσου, γιου του Δία και της Σεμέλης, της κόρης του Κάδμου. Επίσης εγγονός του Κάδμου είναι ο Πενθέας, γιος της Αγαύης, βασιλιάς της Θήβας, μισογύνης και επιθετικός. Ο Διόνυσος, υπέρμαχος των γυναικών και των μητέρων, διότι γεννήθηκε από γυναίκα (αντίπαλος της Αθηνάς της πολεμίστριας, που βγήκε πάνοπλη από το κεφάλι του Δία), θα παγιδεύσει τον Πενθέα, πείθοντάς τον να μεταμφιεστεί σε γυναίκα για να ανακαλύψει τα μυστικά των γυναικών που οργιάζουν. Ο Ευριπίδης, στο τέλος της ζωής του, στο τελευταίο έργο του, σύμφωνα με τον Θανάση Χατζόπουλο:
 

Καταφεύγει βαθιά στην καταγωγή, στην προϊστορία, σε αυτό που ονομάζουμε συνήθως αρχαϊκό. Εκεί όπου βρίσκονται θαμμένες οι ρίζες του ανθρώπινου σε αυτό που μεταξύ άλλων το υπερβαίνει, το ζωικό και το θεϊκό.

Με τη βοήθεια του πατέρα της, η Αγαύη θα βγει από τη σύγχυσή της και θα αναγνωρίσει στο κεφάλι του λιονταριού τα χαρακτηριστικά του γιου της. Σε μια κίνηση πένθους (το όνομα του Πενθέα σημαίνει το πένθος) θα διακρίνει όλα όσα μέχρι τότε ήταν σε σύγχυση, το ζώο, ο άνθρωπος, ο θεός.

Επιφυλάσσοντας τη φρίκη για το τέλος της τραγωδίας, η Αγαύη εμφανίζεται επί σκηνής κρατώντας στα χέρια της το κεφάλι του γιου της Πενθέα, νομίζοντας πως πρόκειται για το κεφάλι νεαρού λιονταριού που έχει ξεσκίσει με τα ίδια της τα χέρια. Ο Πενθέας θέλησε να ανακαλύψει το θηλυκό μυστικό των δυνάμεων της ζωής και του θανάτου. Κατασκόπευσε τις μαινάδες για να δει τις τελετουργίες τους στις πλαγιές του Κιθαιρώνα. Ο Διόνυσος του πρότεινε την παγίδα, «παρουσιάστηκε σαν εκθηλυσμένος ξένος, με αρωματισμένα μαλλιά και ξανθιές μπούκλες, είχε στο βλέμμα τη μέθη, τη χάρη της Αφροδίτης». Δύο αντίπαλοι επί σκηνής. Δύο όψεις ενός και του αυτού προσώπου. Ο Πενθέας θα υποκύψει στη χάρη του Διονύσου «θα γλιστρήσει στην ταύτιση, ενώ βλέπει αυτό που είναι απαγορευμένο».

Συ που ποθείς να δεις όσα δεν πρέπει

και που τ’ αγύρευτα γυρεύεις, σένα

κράζω, Πενθέα· μπρος στο παλάτι σου έβγα,

να σε δω να φοράς στολή μαινάδας
 

Ο Θανάσης Χατζόπουλος υπογραμμίζει:
 

Η πόλωση του Πενθέα στον θηλυκό πόλο μέσω της αμφισεξουαλικότητας σημαδεύει την αρχή της μεταμόρφωσης του Πενθέα

[…]. Η απόφασή του, συνδεδεμένη με την επιθυμία του της ηδονοβλεψίας, σημαίνει την εκχώρησή του στην ετερότητα, που την αντιπροσωπεύει το θήλυ, το ζώο ή ο θεός.